Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΧΘΕΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ

          Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΧΘΕΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ

            ΓΚΑΛΛΕΡΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΩΝ – ΚΗΦΙΣΙΑ 21 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2018

Η Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας εορτάζεται κάθε χρόνο την τρίτη Πέμπτη του Νοεμβρίου. Με την καθιέρωση αυτής της Ημέρας, η UNESCO υπογραμμίζει τη διαχρονική αξία της Φιλοσοφίας για την ανάπτυξη της ανθρώπινης σκέψης, για κάθε άτομο, σε κάθε πολιτισμό. Η UNESCO είναι πάντα στενά συνδεδεμένη με τηυ φιλοσοφία, όχι τη θεωρητική  ή κανονιστική φιλοσοφία, αλλά την κριτική διερεύνηση που δίνει νόημα στη ζωή και δράση σε διεθνές επίπεδο. Η Γενική Συνέλευσή της το 2002 τόνισε τη σημασία της Φιλοσοφίας, ιδιαίτερα για τους νέους ανθρώπους, ως ένα δρόμο «για την ανάπτυξη της κριτικής και ανεξάρτητης σκέψης με γνώμονα την καλύτερη κατανόηση του κόσμου και την προώθηση της ανεκτικότητας και της  ειρήνης.»

Υπάρχει όμως, διαχρονική αξία της φιλοσοφίας, μπορεί η φιλοσοφία να δώσει νόημα στην ζωή του σύγχρονου ανθρώπου και να τον βοηθήσει να κατανοήσει τον κόσμο, ώστε να αποδεχθεί τις ύψιστες αξίες της ζωής, όπως αυτές της ελευθερίας, της ειρήνης, της ανεκτικότητας και του σεβασμού του συνανθρώπου ; Με άλλα λόγια τι προσφέρει η φιλοσοφία στον άνθρωπο του 21^ου αιώνα ;

Πριν απαντήσουμε στα ερωτήματα αυτά θα πρέπει να σταθούμε για λίγο στις φιλοσοφικές θεωρίες των σημαντικότερων αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων του Πυθαγόρα, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, οι οποίοι όχι μόνο επηρέασαν αλλά και διαμόρφωσαν την φιλοσοφική θεώρηση των επόμενων γενεών. Θα ακολουθήσουν στοιχεία των φιλοσοφικών ρευμάτων των αιώνων που ακολούθησαν μέχρι σήμερα, προκειμένου να καταλήξουμε στο συμπέρασμα για τον ρόλο της φιλοσοφίας στον άνθρωπο του  21^ο αιώνα.

Τον όρο «φιλοσοφία» εισήγαγε πρώτος ο Πυθαγόρας τον 6^ο αι. π.Χ. και όρισε τον εαυτό του ως φιλόσοφο, δηλαδή φίλο της σοφίας. Η σοφία όμως αυτή ανήκει στον θεό και ο φιλόσοφος είναι αυτός που την θεραπεύει.

Στην Σχολή που ίδρυσε στον Κρότωνα στην Κάτω Ιταλία ο Πυθαγόρας και οι μαθητές του έδωσαν μεγάλη σημασία στα Μαθηματικά, γιατί πίστευαν ότι αυτά αποτελούν την οδό για την απελευθέρωση της ψυχής. Ο αριθμός δεν γίνεται αντιληπτός μέσω της αίσθησης, αλλά μέσω της νόησης και η ουσία μέσω της αφηρημένης σκέψης.

Για τους Πυθαγόρειους η ψυχή δεν χάνεται με τον θάνατο, αλλά μετενσαρκώνεται σε διάφορες μορφές ζωής μέχρις ότου επιτευχθεί η τελική κάθαρση και οδηγηθεί στην αθανασία. Η φιλοσοφία συντελεί στην απελευθέρωση του νου με τα διδάγματα και τις ασκήσεις πειθαρχίας. Για να προσεγγίσει ο νους στην γνώση της Αλήθειας, για τους θεούς και τον κόσμο έπρεπε να τιθασευτούν οι ορμές του σώματος και οι αισθήσεις, ώστε απαλλαγμένος ο άνθρωπος από τα ελαττώματα και μετά από άσκηση εγκράτειας αγγίξει την αλήθεια.

Οι Πυθαγόρειοι δίδασκαν ότι η ηθική διαμορφώνει και βελτιώνει τον άνθρωπο, ενώ τα μαθηματικά και η γεωμετρία βοηθούν στην μελέτη και κατανόηση των ουρανίων σωμάτων.

Βασικό στοιχείο της ηθικής φιλοσοφίας της Σχολής του Πυθαγορείων ήταν η κάθαρση, η οποία ως προς το σώμα μεν πραγματοποιούνταν μέσω της ιατρικής, ενώ ως προς την ψυχή συντελούνταν μέσω της μουσικής.

Κάτι που αξίζει να τονισθεί είναι οι δύο στιγμές της καθημερινής ζωής τις οποίες ο Πυθαγόρας συνιστούσε να προσέχει ο άνθρωπος: όταν πήγαινε για ύπνο και όταν σηκωνόταν από τον ύπνο. Για την πρώτη έλεγε ότι ο άνθρωπος έπρεπε να επισκοπήσει τις στιγμές που πέρασε  κατά την διάρκεια της ημέρας και να εξετάσει τι έκανε ή τι παρέλειψε να κάνει. Για την δεύτερη έπρεπε να σκεφθεί πόσα έργα και ποια έπρεπε να πράξει κατά την διάρκειά της. Προέτρεπε τον άνθρωπο να λέει την αλήθεια, γιατί η αλήθεια θα τον έκανε να μοιάζει με τους θεούς.

Τέλος, ο Πυθαγόρας συμπαθούσε και σεβόταν τις γυναίκες τις οποίες είχε δεχθεί ως μαθήτριες και ως δασκάλες στην Σχολή του στον Κρότωνα. Ας μην ξεχνάμε ότι έζησε ανάμεσα σε εξαιρετικά μορφωμένες γυναίκες την μητέρα του Πυθαΐδα, την σύζυγό του Θεανώ και τις κόρες του. Οι μορφές των γυναικών αυτών απετέλεσαν παράδειγμα μορφωμένων γυναικών κατά την Αναγέννηση.

Ένας άλλος γίγαντας του πνεύματος που δίδαξε αλήθειες, τιμήθηκε και τιμάται από όλες τις γενεές ήταν ο Πλάτων. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 428 π.Χ., καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια και έλαβε πολύ προσεγμένη μόρφωση. Γνώρισε τον Σωκράτη και παρέμεινε κοντά του μέχρι την καταδίκη σε θάνατο του δασκάλου του. Ήταν ο μαθητής που διέσωσε και μετέδωσε τις διδασκαλίες και την φυσιογνωμία του Σωκράτη γράφοντας τους σωκρατικούς διαλόγους.

Η παραμονή του στα Μέγαρα κοντά στον Ευκλείδη ήταν καθοριστική στην πνευματική πορεία του και η αιτία για να στραφεί στην φιλοσοφία και να αναδειχθεί στην ιστορία ως ένας από τους κορυφαίους συντελεστές της.

Ταξίδεψε πολύ και μετά την επιστροφή του ίδρυσε το 387 π.Χ. στην Αθήνα μία φιλοσοφική σχολή κοινοβιακού χαρακτήρα, την οποία ονόμασε Ακαδημία προς τιμήν του ήρωα Ακάδημου. Εκεί δίδαξε για 40 χρόνια μέχρι τον θάνατό του. Η Ακαδημία αναδείχθηκε σε καταλυτικό φορέα γνώσης και διαμόρφωσης σημαντικών προσωπικοτήτων της εποχής.

Κεντρικός άξονας στο φιλοσοφικό σύστημα του Πλάτωνος είναι η θεωρία του για τις ιδέες, σύμφωνα με την οποία ο κόσμος διακρίνεται σε δύο επίπεδα : στις ιδέες, οι οποίες βρίσκονται στον ουρανό, και στα αισθητά πράγματα, τα όντα, που συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις μας. Η ακριβής πραγματικότητα, η ουσία των όντων, δεν βρίσκεται στον αισθητό κόσμο, αλλά στην περιοχή των ιδεών που παραμένουν σταθερές και αναλλοίωτες μέσα στην πορεία του χρόνου.

Είπα προηγουμένως ότι η Ακαδημία διαμόρφωσε σημαντικές προσωπικότητες. Μία από αυτές ήταν ο Αριστοτέλης. Γεννήθηκε στα Στάγειρα της Χαλκιδικής το 384 π.Χ.. Ο πατέρας του ήταν φημισμένος γιατρός. Σε ηλικία 18 ετών ο Αριστοτέλης μπήκε στην Ακαδημία, όπου παρέμεινε 19 χρόνια μέχρι τον θάνατο του Πλάτωνα. Παρά την στενή σχέση και τον σεβασμό που είχε προς τον Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης διαφώνησε και διαφοροποιήθηκε σε ορισμένες θέσεις του.

Ο Αριστοτέλης τι έλεγε ; ότι ναι μεν ο φυσικός κόσμος είναι μεταβλητός, παροδικός και φθείρεται, όμως οι ιδέες δεν είναι οι αρχικές μορφές των πραγμάτων, αλλά κατασκεύασμα της λογικής του ανθρώπου που δημιουργείται μέσα από την εμπειρία. Είναι ο πρώτος που δίνει στοιχεία του εμπειρισμού που ανέπτυξαν τον 17^ο αι. ο Τζον Λοκ και ο Τόμας Χομπς στην Αγγλία και ο Ντιντερό στην Γαλλία.

Στην Πολιτεία του ο Πλάτων και στην Πολιτική ο Αριστοτέλης ορίζουν τον καλύτερο τρόπο διακυβέρνησης. Η ιδανική πολιτεία κατά τον Πλάτωνα έχει 3 τάξεις: τους κοινούς πολίτες που καθοδηγούνται στις πράξεις τους από το επιθυμητικό τμήμα της ψυχής, τους φύλακες η συμπεριφορά των οποίων κυριαρχείται από το θυμοειδές και τους φιλοσόφους που ζουν σύμφωνα με τις αρχές και τις υποδείξεις του λογιστικού τμήματος της ψυχής. Οι κοινοί πολίτες παράγουν τα υλικά αγαθά, οι φύλακες ανήκουν στην μεσαία τάξη και έχουν ως αποστολή την διασφάλιση της τάξης , της καλής λειτουργίας της πολιτείας και της προστασίας της από εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς.

Τέλος, οι φιλόσοφοι αποτελούν την ανώτερη τάξη και είναι επιφορτισμένοι με την διακυβέρνηση της πολιτείας. Η σοφία, η γνώση, η αρετή, η δικαιοσύνη είναι αρετές που πρέπει να έχουν όσοι θα διοικούσαν την ιδανική πολιτεία του. Θεωρούσε ότι οι λαοί θα ευτυχήσουν μόνον όταν οι φιλόσοφοι βασιλέψουν και οι βασιλιάδες φιλοσοφήσουν. Θέση που επανέλαβε τον 18^ο αι. ο μεγάλος Γάλλος φιλόσοφος του Διαφωτισμού Βολταίρος.

Αντίθετα ο Αριστοτέλης δέχεται τα οικονομικά κριτήρια και διαχωρίζει τους πολίτες σε φτωχούς, πλούσιους και μεσαίους. Το είδος του πολιτεύματος που προτείνει έχει 3 μορφές : μοναρχία, αριστοκρατία, δημοκρατία. Οι άρχοντες οφείλουν να ενδιαφέρονται για το κοινό καλό και το συμφέρον των πολλών, διαφορετικά  αλλοιώνεται η μορφή του πολιτεύματος σε τυραννία, ολιγαρχία και οχλοκρατία. Ο Σταγειρίτης θεωρεί ότι η μεσαία τάξη εξισορροπεί την διαφορά ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς. Η ισορροπία αυτή προφυλάσσει από τυχόν συγκρούσεις.

Διαφορετικές απόψεις εξέφρασαν οι δύο φιλόσοφοι και για την γυναίκα. Ο Πλάτων όπως και ο Πυθαγόρας, την θεωρεί ισάξια του ανδρός. Πίστευε ότι οι γυναίκες είναι ικανές να κυβερνήσουν εξίσου καλά με τους άνδρες. Έγραψε ότι η σωφροσύνη, η λογική, η ανδρεία και η αρετή δεν είναι θέμα φύλου και ότι η πολιτεία οφείλει να παρέχει στην γυναίκα παιδεία.

Αντίθετα για τον Αριστοτέλη η γυναίκα ήταν υποδεέστερη του ανδρός, ήταν ένας «ατελής άνδρας». Στα Πολιτικά του ο ρόλος της είναι αποκλειστικά οικιακός, χωρίς να παρουσιάζει τον λόγο του πολιτικού αποκλεισμού της. Σε καμμία δε περίπτωση δεν επιτρέπεται η δραστηριότητα της γυναίκας στην πόλη. Ο φιλόσοφος υποστήριζε ότι η ίδια η φύση όρισε το αρσενικό να είναι ανώτερο από το θηλυκό και να εξουσιάζει.

Ο Μεσαίωνας υιοθέτησε την θέση αυτή του Αριστοτέλη για τις γυναίκες. Τις υποβάθμισε μάλιστα περισσότερο αφού τις θεώρησε πηγή του κακού και του πονηρού περιορίζοντάς τες μόνο στον αναπαραγωγικό τους ρόλο. Ας μην ξεχνάμε ότι ο τρόπος διδασκαλίας της φιλοσοφίας την χρονική αυτή περίοδο, διαφέρει κατά πολύ τόσο από την διδασκαλία στην Αρχαιότητα όσο και την σύγχρονη εποχή. Η φιλοσοφία από την εποχή του Μεσαίωνα έως το τέλος της κλασσικής εποχής ήταν υποταγμένη στην θεολογία. Οι βασιλείς και οι πάπες δημιούργησαν διδακτικούς θεσμούς προκειμένου να μορφώσουν διανοητές στο πλαίσιο του θεσμού της Εκκλησίας. Δημιουργήθηκαν  μοναστικές και επισκοπικές σχολές και τον 13^ο αι. ιδρύθηκαν τα πρώτα πανεπιστήμια, τα οποία απένεμαν διπλώματα και επέτρεπαν στους σπουδαστές να διδάξουν μετά την ολοκλήρωση των σπουδών τους. Η Σχολαστική διδασκαλία, όπως ονομάσθηκε, στηρίχθηκε στην ανάγνωση της Βίβλου, παράλληλα με τα βιβλία γραμματικής, ρητορικής και διαλεκτικής.[1] Ακολουθεί ο σχολιασμός και μετά η έκθεση και η εξήγηση του νοήματος. Τα επίπεδα της εξήγησης είναι τρία : το επίπεδο του γράμματος, το επίπεδο του άμεσου νοήματος και το επίπεδο του βαθέως νοήματος στο οποίο καταλήγει ο δάσκαλος μετά από επιχειρηματολογία. Η ερώτηση ή αναζήτηση τίθεται όταν ανάμεσα σε δύο ερμηνείες με σοβαρή αντίθεση, ο διδάσκων θέτει ερωτήματα και επιχειρεί να απαντήσει. Η ερώτηση αποτελεί ένα σημαντικό σημείο στοχασμού και καταλήγει στην αμφισβήτηση (disputatio). Οι αμφισβητήσεις αυτές κέρδιζαν συνεχώς έδαφος στα κείμενα σημαντικών δασκάλων όπως ο Θωμάς ο Ακινάτης και κατέληγαν σε διοργανώσεις αγώνων επιχειρηματολογίας. Η εξάπλωση της disputatio οφείλει πολλά στην διάδοση της φιλοσοφικής παιδείας της Αρχαιότητας στον Μεσαίωνα. Πρόκειται για την διαλεκτική του Αριστοτέλη : απορία (έκθεση του προβλήματος), ένδοξα (αντιφατικές θέσεις και ο έλεγχός τους) και ευπορία (λύση της απορίας).

Τα Κολλέγια που ιδρύθηκαν από τις αρχές του 16^ου αι. τόσο στην Γαλλία όσο και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες δίδασκαν την φιλοσοφία μόνο όμως, αυτά που διατηρούσαν πλήρη κύκλο σπουδών. Η ανάπτυξη των γραμμάτων, η θρησκευτική μεταρρύθμιση αλλά και οι μορφωτικές απαιτήσεις της αστικής τάξης ενίσχυσαν την εξάπλωσή τους. Τα διάφορα θρησκευτικά τάγματα, Ιησουίτες, Ορατοριανοί, Δομινικανοί, Βενεδικτίνοι, ίδρυσαν κολλέγια στα οποία διδασκόταν και η φιλοσοφία μέχρι τα μέσα περίπου του 18^ου αι.. Η αντίδραση όμως, μεγάλου μέρους της κοινής γνώμης εναντίον της χειραγώγησης των νέων από την Εκκλησία οδήγησε αρχικά στο κλείσιμο των κολλεγίων των Ιησουιτών το 1762 και στην εμφάνιση μεταρρυθμιστικών σχεδίων με σκοπό την εκκοσμίκευση της διδασκαλίας. Η έντονη αντίδραση του κλήρου, αλλά και η αδυναμία εξεύρεσης ικανών καθηγητών για να διδάξουν φιλοσοφία δημιούργησαν τα πρώτα εμπόδια. Με την γαλλική επανάσταση του 1789 η πλάστιγγα έκλινε υπέρ της κρατικής εξουσίας στην διδασκαλία της φιλοσοφίας.

Εν κατακλείδι κατά την περίοδο της αναγέννησης οι ανθρωπιστικές σπουδές επισφραγίστηκαν  με πολύ καλή φιλοσοφική κατάρτιση. Ο αριθμός των σπουδαστών έβαινε διαρκώς αυξανόμενος, όμως ο τρόπος διδασκαλίας της φιλοσοφίας προκάλεσε σταδιακά την απογοήτευση των σπουδαστών με αποτέλεσμα να παρατηρείται απαξία των φιλοσοφικών σπουδών κατά τα τέλη του 17^ου αι.. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε, το γεγονός ότι τον 18^ο αι. όλοι οι Εγκυκλοπαιδιστές κατήγγειλαν την διδασκαλία στα  κολλέγια και πρότειναν νέες μεθόδους. Οι νέες αυτές μέθοδοι διδασκαλίας συμπεριλάμβαναν και την φιλοσοφία.

Το κίνημα του Διαφωτισμού είναι η χειραφέτηση των πολιτών ή όπως έλεγε ο Καντ, « η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητα» και ως ανωριμότητα όριζε την αδυναμία του ανθρώπου να χειρίζεται τον νου του χωρίς την καθοδήγηση κάποιου άλλου. Από τον Αιώνα του ορθολογισμού (17^ος αι.) περάσαμε στον Αιώνα των Φώτων (18^ος αι.) με την θεωρία περί βαρύτητος του Νεύτωνα, τις εμπειρικές παρατηρήσεις της επιστήμης, την χρήση του πειράματος και της παρατήρησης για την διατύπωση νέων θεωριών.

Η διάδοση της γνώσης γίνεται με την έκδοση της Εγκυκλοπαίδειας των Ντιντερό και ντ’ Αλαμπέρ, την τεχνική πρόοδο της διάδοσης των πληροφοριών και την έκδοση εφημερίδων και περιοδικών.

Οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού ενδιαφέρονται για διάφορους τομείς. Κατάγονταν από την αστική τάξη (Βολταίρος, Τόμας Τζέφερσον), από ανώτερες κοινωνικές τάξεις (Ιμμάνουελ Καντ, Ντενί Ντιντερό, Βενιαμίν Φραγκλίνος) και από την αριστοκρατία (Μοντεσκιέ). Η λογική, η πρόοδος, η ελευθερία, η ισότητα, η παιδεία και η δημοκρατία είναι μερικά από τα θέματα που τους απασχόλησαν. Ο Ρουσσώ, για παράδειγμα, υπερασπίζεται στο Κοινωνικό Συμβόλαιο το δημοκρατικό πολίτευμα και κηρύττει τον σεβασμό των νόμων, την ελευθερία του ανθρώπου και την ισότητα με βασική όμως προϋπόθεση την ριζική αναμόρφωση της κοινωνίας.

Οι ιδέες του Διαφωτισμού οδήγησαν σε προτάσεις πολιτικών αλλαγών. Ήδη από τον 17^ο αι. ο Τζων Λοκ είχε καθορίσει τον διαχωρισμό των εξουσιών σε εκτελεστική και νομοθετική. Μετά τον Λοκ ο Μοντεσκιέ (18^ος αι.) με το έργο του Το πνεύμα των Νόμων πρόσθεσε μία τρίτη την δικαστική. Οι φιλελεύθερες ιδέες του Διαφωτισμού επιχείρησαν να αλλάξουν τους πολιτικούς θεσμούς στην Ευρώπη με την πρόταση εξορθολογισμού των ευρωπαϊκών μοναρχιών και των νόμων τους. Στην Αμερική ενσαρκώθηκαν οι αρχές του μεγάλου αυτού φιλοσοφικού ρεύματος με την Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών.

Η νεωτερικότητα προσδιορίζεται κατά τον 18^ο αι. όταν εκκοσμικεύεται το κίνημα του Διαφωτισμού και ξεκινά η βιομηχανική επανάσταση, αν και δεν συμφωνούν όλοι οι επιστήμονες για την ακριβή χρονολογία έναρξής της.

Είναι η περίοδος του κράτους-έθνους και της ανάπτυξης της αστικής κοινωνίας. Η κοινωνική οργάνωση αναγνωρίζει τα ατομικά δικαιώματα, αναπτύσσονται οι τεχνολογίες, οι φυσικές και κοινωνικές επιστήμες, βιομηχανοποιείται η παραγωγή, δημιουργούνται οι πρώτες πολυεθνικές εταιρείες και η παγκόσμια οικονομία καθορίζει την μοίρα των εθνών-κρατών με τις εμπορικές συναλλαγές.

Ως συνέχεια του Διαφωτισμού, η νεωτερικότητα κρατά τα χαρακτηριστικά του: την πρόοδο, την αντικειμενική αλήθεια, τον ορθολογισμό. Ο ορθός λόγος και η λογική βοηθούν στην αναζήτηση της οικουμενικής αλήθειας. Η ηθική πρόοδος και η δικαιοσύνη είναι παράλληλες με την πρόοδο των επιστημών και των τεχνών. Οι φιλόσοφοι πιστεύουν ότι ο ανθρώπινος νους έχει απεριόριστες δυνατότητες οι οποίες ευνοούν την διαρκή πρόοδο και την ανάπτυξη επιστημονικών θεωριών όπως ο θετικισμός, ο μαρξισμός κ.ά. που σύμφωνα με τους οπαδούς της νεωτερικότητας μπορούν να ερμηνεύσουν κάθε επιστητό.

Όμως, οι διάφορες οικολογικές καταστροφές (Τσερνομπίλ, τρύπα του όζοντος), η κατάργηση του κράτους-πρόνοιας, η κατάργηση της μονιμότητας της εργασίας που ήταν εργασιακό πρότυπο στον Δυτικό κόσμο, οι νέες επιστημονικές θεωρίες, όπως η θεωρία του χάους και η κβαντομηχανική κλόνισαν την πίστη στην αντικειμενική αλήθεια της επιστήμης και την εμπιστοσύνη στις αρχές του Διαφωτισμού που υπόσχονταν περιβαλλοντική ανάπτυξη, δύναμη, χαρά και μετασχηματισμό του εαυτού. Ο ορθός λόγος παύει πλέον να εκφράζει την αντικειμενική αλήθεια και αποκαθηλώνεται.

Τότε κάνει την εμφάνισή της η μετανεωτερικότητα προς το τέλος του 20^ου και αρχές του 21^ου αι. Η μετανεωτερικότητα αφορά στον πολιτισμό, την κοινωνική τάξη, την επιστήμη, την οικονομική ζωή και τις οικογενειακές σχέσεις. Όμως, ο ορισμός της μετανεωτερικότητας είναι παρακινδυνευμένος γιατί υπάρχουν διαφορετικές οπτικές για την προσέγγισή του. Είναι ένας διαφορετικός τρόπος θέασης ενός συνόλου συνθηκών, καταστάσεων, πνευματικών θεωρήσεων και εκφραστικών υφών. Ένας διαφορετικός τρόπος θέασης των σύγχρονων κοινωνιών και των συνθηκών ζωής και εργασίας μέσα σε αυτές. Θέματα όπως η εθνική κυριαρχία, η παγκοσμιοποίηση της κουλτούρας, οι τρόποι συσσώρευσης κεφαλαίου και η παραγωγή και διάδοση της πληροφορίας είναι τα τυπικά χαρακτηριστικά της μετανεωτερικότητας.

Ο Γάλλος φιλόσοφος Λυοτάρ αναφέρει ότι η τεχνολογική επανάσταση είναι θεμελιώδες στοιχείο της μετανεωτερικότητας που μετασχηματίζει την φύση της γνώσης. Αυτός ο μετασχηματισμός, σύμφωνα με τον Γάλλο φιλόσοφο μεταμορφώνει τις επιστημονικές πρακτικές. Από την πλευρά του ο άλλος Γάλλος φιλόσοφος Μπωντριγιάρ θεωρεί ότι η υπερκατανάλωση της πληροφορίας παράγει μία υπερπραγματική κατάσταση. Πρόκειται για ένα κόσμο όπου η πραγματικότητα αντικαθίσταται και «η αντικειμενικότητα, η ιεραρχία και η ύπαρξη θεμελιωδών αρχών και αξιών παύουν να υπάρχουν» κατά τον Νιούμαν.

Η μετανεωτερικότητα συνδέεται με την διάβρωση των εθνικών, πολιτισμικών και γλωσσικών ταυτοτήτων στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης και ευνοεί την ετερογένεια, την διαφορά και τον κατακερματισμό. Δυσπιστεί στην αναζήτηση μιας οικουμενικής αλήθειας με την οποία ερμηνεύονται τα φυσικά και κοινωνικά φαινόμενα. Η μετανεωτερική σκέψη αμφισβητεί τον ορθό λόγο, την πρόοδο, την ανάλυση και περιορίζεται σε σύντομες αφηγήσεις συγκεκριμένων καταστάσεων, δυσπιστεί απέναντι στις μεγάλες αφηγήσεις, σύμφωνα με τον Λυοτάρ, και όχι σε οικουμενικές και παγκόσμιες έννοιες, που απαιτούν ανάλυση. Αντιτίθεται στην αντικειμενική αλήθεια, στην παγκόσμια πρόοδο, την χειραφέτηση, τις παραδόσεις και τις εσχατολογικές ερμηνείες.

Οι φιλόσοφοι του 20^ου και 21^ου αι. συνεχίζουν να ελέγχουν τις πρώτες έννοιες ή αρχές των επιστημών και επιχειρούν να τις προσδιορίσουν κατά τρόπο εντελή (τέλειο) χωρίς να τις εξαρτούν από άλλες υποθέσεις. Ο Θεοδόσης Πελεγρίνης γράφει ότι «οι επιστήμονες δεν προβληματίζονται για τις προϋποθέσεις (πρώτες έννοιες), αλλά προχωρούν προς τα κάτω, προκειμένου να εξετάσουν άλλες έννοιες και άλλα ζητήματα, που προκύπτουν από την αρχή την οποία έθεσαν. Αντίθετα οι φιλόσοφοι, ξεκινώντας από την αρχή που έθεσε ο επιστήμων, προχωρούν κατ’ αντίθετη διεύθυνση από την φορά του επιστήμονα, προς τα επάνω, προκειμένου να ερευνήσουν τις προϋποθέσεις – μέχρι να αχθούν στο ανυπόθετο.» Με το πνεύμα αυτό, ο Αριστοτέλης όρισε την φιλοσοφία ως την έρευνα των πρώτων αρχών των όντων. Οι φιλόσοφοι κατά καιρούς, ανάλογα προς την διδασκαλία που εισηγήθηκαν ή την Σχολή στην οποία ανήκαν διατύπωσαν διαφορετικούς ορισμούς. Για τους οπαδούς της διδασκαλίας του υπαρξισμού, για παράδειγμα, η φιλοσοφία συνίσταται στην έρευνα του ανθρώπου ως ατομικής ύπαρξης, ή κατά τους εκπροσώπους της αναλυτικής φιλοσοφίας, η φιλοσοφία αναφέρεται στην λογική ανάλυση της γλώσσας κ.ο.κ.

Άλλωστε οι φιλόσοφοι όλων των εποχών αναζήτησαν και αναζητούν την αλήθεια. Ήταν και είναι αυτοί οι οποίοι θέτουν συνεχώς ερωτήματα για το «τι», «πως» και «γιατί». Είναι αυτοί που μπορούν να δουν την αλήθεια και έχουν το χρέος να μεταδώσουν την γνώση αυτή στους ανθρώπους.

Για την φιλοσοφία όλα τα πράγματα γύρω μας, αλλά και ο ίδιος ο εαυτός μας με τον οποίο ταυτιζόμαστε έτσι ώστε να μην μπορούμε να νοηθούμε χωρίς αυτόν, είναι μόνιμα ζητήματα ανοικτά προς διερεύνηση. Οι ιδέες, η αλήθεια, η ψυχή, ο νους, ο θάνατος είναι μερικά μόνο από τα θέματα που απασχόλησαν και συνεχίζουν να τους απασχολούν στο διάβα των αιώνων. Αυτή η αναζήτηση της λύσης είναι γι’ αυτούς μία ανεξάντλητη πρόκληση να γυρίζουν συνεχώς πίσω στους δρόμους που είχαν πάρει άλλοι πριν από αυτούς για να λύσουν τα ζητήματα που τους προκαλούσαν το ενδιαφέρον. Ο γνωστός σύγχρονος Γάλλος φιλόσοφος Alain Badiou θέτει ως πρώτη ερώτηση της προβληματικής του το «Τι είναι η αληθινή ζωή ;» Θεωρεί ότι είναι απαραίτητη η τοποθέτηση του ατόμου μέσα στην ίδια την ζωή, εκεί όπου υπάρχει η αλήθεια. Τότε ο άνθρωπος από «παθητικός» μετατρέπεται σε «υποκείμενο» μιας προοπτικής χωρίς τέλος.  Σύμφωνα με τον Γάλλο φιλόσοφο η «αλήθεια» δεν είναι η κλασσική φιλοσοφική αλήθεια, δεν είναι η αντανάκλαση του απόλυτου που υπάρχει στον ουρανό των ιδεών, όπως στο έργο του Πλάτωνα, ή  η αντίστοιχη αλήθεια της θεολογίας. Ο Badiou  αναρωτιέται : «η αλήθεια μπορεί να υπάρχει σε έναν κόσμο χωρίς την υπερβατικότητα ; Είναι φανερή η αναζήτηση και η αγωνία του ανθρώπου του 21^ου αι. να κατανοήσει κάτι που τον υπερβαίνει. Οι φιλόσοφοι εξετάζουν τι από όσα είπαν οι παλαιότεροι δεν το είπαν σωστά και προσπαθούν να το πουν οι ίδιοι καλύτερα.  Η φιλοσοφία είναι ένα ατέρμον ταξίδι αναζήτησης μέσα σε ένα κόσμο που εξακολουθεί να μένει ανεξερεύνητος. Είμαι το cogito ergo sum (σκέφτομαι άρα υπάρχω) του Καρτέσιου. Είναι η γοητεία και η εμπειρία της αέναης επιστροφής !

Η φιλοσοφική σκέψη διαμορφώνει τον άνθρωπο. Τον βοηθά να προσεγγίσει και να κατανοήσει τις ύψιστες αξίες της ζωής, τον βοηθά να προσεγγίσει ο νους την αλήθεια, την σοφία και την ουσία των όντων, έννοιες που παραμένουν αναλλοίωτες μέσα στην πορεία του χρόνου. Παράλληλα τον βοηθά να κατανοήσει τον χώρο μέσα στον οποίο ζει και κινείται, να τον διαμορφώσει ανάλογα με τις ανάγκες και τις πεποιθήσεις τους. Και ως χώρο εννοούμε το φυσικό περιβάλλον, το οικογενειακό και το κοινωνικό. Με την πνευματική αυτή αναζήτηση ο άνθρωπος τελειοποιείται ηθικά, ώστε να μπορέσει να προσεγγίσει την αλήθεια, η οποία, όπως έλεγε ο Ελβέτιος «είναι ένας δαυλός που λάμπει μέσα στην ομίχλη, χωρίς να την διαλύει». Και ο δαυλός αυτός είναι η φιλοσοφία!

                                                            Σοφία Μωραΐτη, δρ Φιλοσοφίας

---

[1] 1^η φάση lectio (ανάγνωση) και σχολιασμός. 2^η φάση expositio (έκθεση) και εξήγηση βασισμένη σε απόψεις αυθεντίας (Φιλόσοφοι και Πατέρες της Εκκλησίας). 3^η φάση  quaestio (ερώτηση) επεξεργασία εκτός κειμένου και disputatio (ερωτηματική αμφισβήτηση).