ALEXIS DE TOCQUEVILLE : ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ- ΙΣΟΤΗΤΑ-ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

ALEXIS DE TOCQUEVILLE : ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ- ΙΣΟΤΗΤΑ-ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

ΚΑΤΑΛΗΚΤΗΡΙΑ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΤΟΥ ΣΕΜΙΝΑΡΙΑΚΟΥ ΚΥΚΛΟΥ ΕΤΟΥΣ 2017-2018 ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΔΙΚΑΝΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΜΠΕΗ.  ΑΘΗΝΑ, ΠΕΜΠΤΗ 7 ΙΟΥΝΙΟΥ 2018.

Το θέμα μου σήμερα στην καταληκτήρια συνάντηση του τελευταίου σεμιναριακού κύκλου του Κέντρου Δικανικών Μελετών του Καθηγητού και της Κας Μπέη, είναι αφιερωμένο στον Αλέξη ντε Τοκβίλ. Συγκεκριμένα θα παρουσιάσω σύντομα τους τρεις άξονες της μελέτης και έρευνάς του Γάλλου συγγραφέα που είναι οι αξίες της Δημοκρατίας, της Ισότητας και της Ελευθερίας όπως αυτές παρουσιάζονται στα βιβλία του Η Δημοκρατία στην Αμερική και Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση.

Λίγα βιογραφικά στοιχεία και μια μικρή αναφορά στα σημαντικότερα ιστορικά και πολιτικά γεγονότα της εποχής του είναι απαραίτητα ως εισαγωγή στην προσέγγιση του θέματος.

Ο Alexis de Tocqueville πολιτικός στοχαστής, ιστορικός, πολιτικός,   ακαδημαϊκός (Ακαδημία Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών και Γαλλική Ακαδημία), πρόδρομος της κοινωνιολογίας, συγγραφέας, εισηγητής στο Πρωτοδικείο των Βερσαλλιών και για ένα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα δικηγόρος, γεννήθηκε στο Παρίσι το 1805 και πέθανε στις Κάννες το 1859. Προέρχεται από παλαιά οικογένεια ευγενών της Νορμανδίας, ο πατέρας του υπήρξε διαπρεπής νομικός και σε όλη τη διάρκεια της ζωής του δεν αρνήθηκε ποτέ την αριστοκρατική του καταγωγή.  Ο Alexis de Tocqueville είναι  ο βαθυστόχαστος εκπρόσωπος του πολιτικού φιλελευθερισμού στην ηπειρωτική Ευρώπη κατά το πρώτο ήμισυ του 19^oυ αιώνα.

Κατά τη χρονική αυτή περίοδο συνταρακτικά γεγονότα συνέβησαν στην Γαλλία : η Ηγεμονία του Ναπολέοντα και η πτώση του, η βασιλεία του Λουδοβίκου 18^ου και του Καρόλου 10^ου με τον Βιλέλ να φιμώνει τον τύπο και να απαγορεύει την έκδοση βιβλίων που στρέφονταν εναντίον της βασιλείας επιβάλλοντας αυστηρή λογοκρισία.  Η επανάσταση του 1848 που τελείωσε με τη συντριβή των ριζοσπαστικών δυνάμεων, η δεύτερη Γαλλική Δημοκρατία και η Δεύτερη Αυτοκρατορία με τον Ναπολέοντα Γ΄ Napoléon le petit, όπως τον αποκαλούσε ο Β. Ουγκώ. Η αστική τάξη αποκτά δύναμη και διεκδικεί την ισότιμη θέση της στην κοινωνία.   Μια υπέροχη σκιαγράφηση της γαλλικής κοινωνίας της εποχής έδωσε στο έργο του La Comédie humaine ο Honoré de Balzac.

Αφορμή για τη σύνταξη του βιβλίου Περί της Δημοκρατίας στην Αμερική, όπως ήταν ο αρχικός τίτλος του, έδωσε το ταξίδι που πραγματοποίησε στις ΗΠΑ μαζί με τον ισόβιο φίλο του Gustave de Beaumont, προκειμένου να μελετήσουν το σωφρονιστικό σύστημα της Αμερικής. Η παραμονή τους στην Αμερική διήρκεσε λίγο περισσότερο από 9 μήνες με αναχώρηση από το Παρίσι στις 11 Μαΐου 1831 και επιστροφή τον Φεβρουάριο 1832.

            Το πρόγραμμα παραμονής τους περιλαμβάνει υποχρεωτικά επισκέψεις στα κυριότερα σωφρονιστικά καταστήματα της εποχής, τη μελέτη αρχείων αλλά και την άμεση επικοινωνία τους με κρατουμένους. Αποστέλλουν αναφορές στο Υπουργείο τους, παρά το γεγονός ότι η έρευνά τους δεν είναι ολοκληρωμένη. Παράλληλα παρατηρούν με περιέργεια την συμπεριφορά του ανθρώπου που ανακαλύπτουν στην καθημερινότητά του και καταγράφουν τις διαφορές που διακρίνουν : ο Αμερικανός πολίτης είναι μεν ματαιόδοξος, αλλά και εγκάρδιος και καλύτερα πληροφορημένος για τα πολιτικά θέματα από τον Γάλλο αστό ή χωρικό, γράφει ο Τocqueville.

            Η έρευνά τους στους αμερικανικούς θεσμούς και τα ήθη της νέας Ηπείρου, απαιτούσε επαφές με σημαντικούς ανθρώπους της εποχής τους οποίους συνάντησαν κατά την παραμονή τους στη Νέα Υόρκη, τη Βοστώνη, τη Φιλαδέλφεια και την Ουάσινγκτον. Έγιναν δεκτοί από την υψηλή κοινωνία των πόλεων αυτών και επέλεξαν τα σημαντικότερα μέλη της προκειμένου να συνομιλήσουν ιδιαιτέρως και να ζητήσουν από ορισμένους μία μικρή περίληψη αυτής της ανταλλαγής απόψεων. Η προσοχή τους ήταν σαφώς επικεντρωμένη στο αντικείμενο της έρευνάς τους χωρίς να ασχοληθούν με θέματα που δεν άπτονταν του αντικειμένου τους, όπως η έναρξη της βιομηχανικής εποχής ή η διάχυτη παντού αύρα του Προέδρου Jackson. Οι ερωτήσεις τους, οι παρατηρήσεις τους επί των απαντήσεων δεν διαφέρουν καθόλου της γραμμής των μεγάλων σύγχρονων δημοσιογράφων.

                        Η σύνταξη του κειμένου για το Σοφρωνιστικό σύστημα των ΗΠΑ και την εφαρμογή του στη Γαλλία γίνεται  με το πλήθος των σημειώσεων που έχουν συλλέξει και την εμπειρία του ταξιδιού τους. Το έργο παρουσιάζεται τον Ιανουάριο 1833 και του απονέμεται το βραβείο Montbyon. Σε αυτό οι συγγραφείς παρουσίασαν με αντικειμενικό τρόπο τα δύο μεγάλα αμερικανικά συστήματα : αυτό της Αuburn και αυτό της Philadelphie. Αργότερα το 1840 ο Τ. επηρεασμένος από την προαναφερθείσα μελέτη του, εκφράστηκε υπέρ της αλλαγής του σοφρωνιστικού συστήματος στη Γαλλία κατά το πρότυπο του αμερικανικού σοφρωνιστικού συστήματος και με σχέδιο νόμου που συνέταξε τοποθετήθηκε υπέρ της εφαρμογής του στη χώρα του.

Ακολουθεί η προεργασία συγγραφής του βιβλίου Περί της Δημοκρατίας στην Αμερική όπως ήταν ο αρχικός του τίτλος. Πρόκειται για ένα δίτομο έργο, ο πρώτος τόμος του οποίου εκδόθηκε το 1835 και είχε πολύ μεγάλη εκδοτική επιτυχία και ο δεύτερος το 1840 με λιγότερη. Το έργο του αυτό στηρίχθηκε στις σημειώσεις του από το ταξίδι τους στην Αμερική και αποτελεί την απαραίτητη βάση κατανόησης αυτού του κράτους  και συγκεκριμένα των βάσεων της αμερικανικής δημοκρατίας του 19ου αιώνα. Παρόλο που οι βαθύτεροι λόγοι του ταξιδιού του ήταν η απομάκρυνσή του από τη Γαλλία για να αποφύγει διώξεις λόγω της αριστοκρατικής του καταγωγής, ο Τ. επιθυμεί διακαώς να δει από κοντά «μια μεγάλη δημοκρατία, φιλελεύθερη και ομοσπονδιακή».

 Γιατί όμως, ο Τ. αν και αριστοκράτης στην καταγωγή μελετά το δημοκρατικό σύστημα ; Διότι πιστεύει ότι ο κόσμος από τον οποίον ο ίδιος προέρχεται έχει παρέλθει. Δεν απεμπολεί τις αξίες της κοινωνικής τάξεώς του, ούτε απορρίπτει την κοσμοθεωρία της. Δέχεται ότι μετά την έκκρηξη της γαλλικής επανάστασης του 1789 και όλα τα πολιτικά γεγονότα που ακολούθησαν δημιουργήθηκε ένας καινούριος κόσμος. Η αστική τάξη είναι εκείνη που βρίσκεται στο προσκήνιο και κατευθύνει τις τύχες του λαού. Πιστεύει στην πολιτική και κοινωνική σταθερότητα, για τον λόγο αυτόν ο Τ. πλησιάζει τους φιλελεύθερους Benjamin Constant, Mme de Staël, François Guizot και όχι τους Joseph de Maistre και Louis de Bonald, οι οποίοι ως Θεοκράτες επιθυμούσαν την αναβίωση του Παλαιού Καθεστώτος. Ο Τ. είναι από τους αυθεντικότερους και πιο βαθυστόχαστους εκφραστές της φιλελεύθερης παράδοσης. Είναι διορατικός, επιφυλακτικός και δεν διστάζει να κρίνει έντονα ένα κόσμο που χάνεται και στον οποίο όμως, ανήκει. Κατά τη μεταβατική αυτή περίοδο από την κυριαρχία της αριστοκρατίας στην κοινωνία της δημοκρατίας ο Τ. προσπαθεί να θεμελιώσει μια νέα επιστήμη. Γράφει : «… Σ’ ένα κόσμο εντελώς καινούριο χρειάζεται μια καινούρια πολιτική επιστήμη…»[1]

 Αυτή την καινούρια πολιτική επιστήμη αναζήτησε ο Τ. στα ταξίδια του πρώτα στην Αμερική, μετά στην Αγγλία και Ιρλανδία και αλλού. Την Αγγλία την επισκέπτεται πριν την έκδοση της Δημοκρατίας στην Αμερική, το 1833, προκειμένου να μελετήσει από κοντά το υπάρχον κοινοβουλευτικό καθεστώς της και να συγκρίνει τα δύο πολιτικά συστήματα της Αγγλίας και της Γαλλίας. Όπως αναφέρει : «έφθασα στην Αγγλία με την πεποίθηση ότι η χώρα βρισκόταν ένα βήμα πριν τα δεινά μιας μεγάλης επανάστασης. Η άποψή μου αυτή άλλαξε κατά τι…»[2]. Εξηγεί ότι η λέξη «επανάσταση» έχει δύο έννοιες : η πρώτη σηματοδοτεί κάθε θεμελιώδη αλλαγή στους νόμους του κράτους ή στην κοινωνία και από την άποψη αυτή η Αγγλία βρισκόταν στο στάδιο της επανάστασης και η δεύτερη έννοια υποδηλώνει κάθε βίαιη και απότομη αλλαγή, κάτι που δεν μπορεί να συμβεί, σύμφωνα με τον Τ. στην Αγγλία. Πιστεύει ότι η δημοκρατία είναι σαν «τη θάλασσα που ανεβαίνει» και ότι το άμεσο μέλλον  της ευρωπαϊκής κοινωνίας θα είναι δημοκρατικό. Στις σημειώσεις του από αυτό το πρώτο ταξίδι του στην Αγγλία αναφέρει ότι στην χώρα αυτή υπάρχει η αριστοκρατία, ότι οι αστοί ή ο λαός δεν καταφέρονται εναντίον του καθεστώτος, αλλά εναντίον συγκεκριμένων μελών του, όταν οι τελευταίοι κάνουν κάτι που δεν τους συμφέρει. Άρα, δεν βλέπει πιθανή την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας, εφόσον οι ΄Άγγλοι δεν αντιδρούν, αν και θεωρεί ότι «είναι ένας λαός βίαιος»[3].  Η Αγγλία προχώρησε στην εγκαθίδρυση ενός Κοινοβουλευτικού Καθεστώτος, κάτι που δεν ίσχυσε στη Γαλλία όσο εκείνος ζούσε. Η αγγλική αριστοκρατία διατήρησε τη δύναμή της και για τον λόγο αυτόν δεν ήταν δυνατή η εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας στη χώρα.

Στην έρευνά του ο Γάλλος ιστορικός ως ο σημαντικότερος φιλελεύθερος στοχαστής των αρχών του 19^ου αιώνα αναζητά αξίες, αξίες οικουμενικές και χριστιανικές. Αξίες που αλλάζουν τα μέχρι τότε δεδομένα και που είναι οι ίδιες για κυρίους και δούλους, όπως είναι η Ισότητα, η Ενότητα, η Αδελφότητα. Οι νέες δυνάμεις της δημοκρατίας δεν πρέπει να αντιτίθενται στις αξίες της θρησκείας. Το κύριο μέλημά του είναι ο συνδυασμός ατομικής ελευθερίας και δημοκρατίας σε μια κοινωνική κατάσταση  όπου κυριαρχεί το πάθος για ισότητα. Με τον όρο «κατάσταση» δηλώνει τις συνθήκες κάτω από τις οποίες βρίσκεται κάποιος και το σύνολο των εξωτερικών συνθηκών ή περιστάσεων. Ο Άγγλος φίλος του J. St. Mill, ο αυθεντικότερος εκφραστής του κλασικού φιλελευθερισμού, αναφερόμενος στη Δημοκρατία της Αμερικής γράφει: «Το αγγλικό κοινό τώρα γνωρίζει και διαβάζει το πρώτο φιλοσοφικό βιβλίο που έχει ποτέ γραφτεί για τη Δημοκρατία, όπως αυτή εκδηλώνεται στη σύγχρονη κοινωνία. »[4]

  Γιατί η  Αμερική ; Διότι παρουσιάζει ένα «παρθένο έδαφος» για την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας. Οι πρώτοι άποικοι εγκαθίστανται σε έναν τόπο όπου δεν υπάρχει αριστοκρατία και το έδαφός της είναι ακόμη παρθένο. Δεν υπάρχει τίποτε από το ευρωπαϊκό και κυρίως το γαλλικό παρελθόν. Σκιαγραφώντας τη Νέα Γη και τους ανθρώπους της ο Τ. γράφει : «Ανάμεικτα τα θρησκευτικά και τα φιλελεύθερα αισθήματά τους, χωρίς γείτονες, ευνοϊκή εμπορική και βιομηχανική δραστηριότητα. Οι κάτοικοι απολαμβάνουν την υλική τους ευδαιμονία, με δημοκρατικό πνεύμα. Τα έθιμά τους είναι αγνά είναι διαιρεμένοι σε μικρά κρατίδια χωρίς να υπάρχει μία πρωτεύουσα στην οποία να συγκεντρώνονται όλα. Υπάρχει μία εμπορική και επαρχιακή δραστηριότητα με την οποία ασχολείται κάθε πολίτης.»[5] Αντιμετωπίζει μία διαμορφωμένη πολιτική κατάσταση από το αμερικανικό Σύνταγμα του 1787 και δύο θεωρητικές τοποθετήσεις του A. Hamilton που μιλά για μια ισχυρή ομοσπονδιακή εξουσία και του T. Jefferson  που δέχεται μια λογική αποκέντρωση και ενίσχυση των επιμέρους πολιτειών.

            Οι μετανάστες της Αμερικής κατέλαβαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους το έδαφός της, είχαν μεταξύ τους κοινά χαρακτηριστικά και βρίσκονταν στην ίδια κατάσταση. Υπήρχε όμως, ο ισχυρότερος δεσμός, αυτός της κοινής γλώσσας. Όταν  έφευγαν από τη μητέρα – πατρίδα, οι μετανάστες δεν είχαν καμμιά ταξική διαφορά, αφού όλοι τους ήταν φτωχοί και δυστυχείς. Είναι γενικά αποδεκτό ότι η φτώχεια και η δυστυχία  είναι οι καλύτεροι εγγυητές της ισότητας. Όσοι από τους άρχοντες της Δύσης έφθασαν στην Αμερική ύστερα από πολιτικές ή θρησκευτικές διαμάχες έφτιαξαν τους νόμους της ιεραρχίας της κοινωνίας. Ο γαιοκτήμονας έπρεπε ο ίδιος να καλλιεργήσει τη γη που ήταν ήδη  χωρισμένη σε αγροτεμάχια. Στηρίζεται και προσκολλάται στη γη του και αυτή η γη μεταβιβάζεται κληρονομικά. Η αριστοκρατία της Δύσης δεν υπάρχει. Οι αποικίες προσφέρουν την ανάπτυξη της ελευθερίας «όχι της αριστοκρατικής της μητέρας πατρίδας τους, αλλά της αστικής και δημοκρατικής ελευθερίας που το πλήρες μοντέλο της δεν έχει ακόμη παρουσιάσει η παγκόσμια ιστορία.»[6]

 Η ελευθερία στην Αμερική μαζί με την κοινωνική ισότητα  έχουν επικρατήσει της αριστοκρατικής Ευρώπης παρά το γεγονός ότι η ισότητα και η ελευθερία εκεί δεν προήλθαν από κοινωνική επανάσταση, όπως στη Γαλλία. Η δημοκρατία της είναι μία μοναδική μορφή πολιτικού συστήματος με δυνατότητα εφαρμογής του και στη Γαλλία. Για τον Τ. το νέο κοινωνικό σύστημα αποτελεί γι’ αυτόν έναν υπαρξιακό προβληματισμό, παράλληλο με το θεωρητικό ενδιαφέρον του, γιατί όπως ο ίδιος περιγράφει τον εαυτόν του : «… είναι πλήρης δημοκρατικών ιδεών, αλλά και αριστοκρατικών από ένστικτο και καταγωγή…».

Για τον Γάλλο αριστοκράτη η Δημοκρατία είναι η αρχή ενός πολιτεύματος στο οποίο κυρίαρχος είναι ο λαός ή η πλειοψηφία. Είναι μια κοινωνική κατάσταση ισότητας συνθηκών σε αντίθεση με την ανισότητα της αριστοκρατίας. Είναι επίσης το πλαίσιο νέων αξιών όπως η αλληλεγγύη, η συνεργασία, η δικαιοσύνη, η ελευθερία, η ατομικότητα. Η ισότητα αποτελεί το κέντρο της Δημοκρατίας. Η Δημοκρατία με τη σειρά της είναι έργο της Πρόνοιας, η οποία οδηγεί στην κοινωνική κατάσταση της Δημοκρατίας και των θεσμών της. Γράφει σχετικά ο Τ. : «…Η βαθμιαία ανάπτυξη της ισότητας των συνθηκών είναι λοιπόν έργο της Πρόνοιας κι έχει τα βασικά γνωρίσματα του έργου αυτού : είναι καθολικού χαρακτήρα, έχει διάρκεια, διαφεύγει καθημερινά από την ανθρώπινη δύναμη. Όλα τα γεγονότα όπως και όλοι οι άνθρωποι υπηρετούν την ανάπτυξή της…»[7]

            Η ισότητα ως πυρήνας της Δημοκρατίας δεν είναι μόνο η κατάργηση των προνομίων καταγωγής, αλλά το χαρακτηριστικό της να αποδίδει δηλαδή ίσα δικαιώματα σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ζωής. «Δεν είναι μία κατάσταση, είναι μία διαδικασία» γράφει ο Τ. Μία διαδικασία όχι μόνο της Αμερικής, αλλά ολόκληρης της Ευρώπης όλων των κρατών της εποχής του. Τελικός σκοπός του είναι ολόκληρη η Ευρώπη να δεχθεί την ίδια τάση για ισότητα στην πληρέστερη  μορφή της που είναι η ταύτισή της με την ελευθερία. Γράφει ως γνήσιος φιλελεύθερος:  «οι άνθρωποι θα είναι ολότελα ελεύθεροι, γιατί όλοι τους θα είναι εντελώς ίσοι και όλοι τους θα είναι εντελώς ίσοι, γιατί θα είναι ολότελα ελεύθεροι»[8]. Ο Τζ. Στούαρτ Μιλ από την πλευρά του, θεωρεί ότι το άτομο θα πρέπει να είναι ελεύθερο να κάνει ό,τι θέλει, εκτός αν αυτό βλάπτει τους άλλους θεωρεί επίσης δεδομένο ότι το άτομο έχει την λογική να λαμβάνει αποφάσεις για την ευημερία του. Άρα η Κυβέρνηση πρέπει να παρεμβαίνει όταν πρόκειται για την προστασία της κοινωνίας.

 Ο Τ. δεν εμπιστεύεται τους ανθρώπους όταν γράφει ότι οι τελευταίοι πιστεύουν ότι η ισότητα θα διαρκέσει για πάντα και δεν δέχονται ότι η πολιτική ελευθερία μπορεί να αυθαιρετήσει και να διακυβεύσει την ηρεμία, την κληρονομιά και τη ζωή τους. Δέχεται ότι μεταξύ αυτών υπάρχουν οι διορατικοί άνθρωποι που αντιλαμβάνονται τους κινδύνους αυτούς όμως δεν αντιδρούν, καθώς πιστεύουν ότι το κακό αυτό θα έρθει μεν, αλλά δεν θα αγγίξει τη γενιά τους. Τα κακά της άκρας ισότητας εισχωρούν σταδιακά στο κοινωνικό στρώμα και οι άνθρωποι από συνήθεια δεν τα νοιώθουν.

Υπερασπίζεται την ατομική ελευθερία και την ισότητα στην πολιτική, δύο έννοιες που θεωρεί αδιαχώριστες. Το πρώτο χαρακτηριστικό της δημοκρατικής κοινωνίας είναι η ισότητα των καταστάσεων  αν και δεν είναι σαφώς ορισμένη από τον συγγραφέα, είναι ταυτόχρονα αρχή και γεγονός, αλλά και φανταστική. Συγκεκριμένα ο Τ. θεωρεί ότι η ισότητα των καταστάσεων είναι «φανταστική» γιατί δεν αποκλείει  την οικονομική ανισότητα και τροποποιεί το σύνολο των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων. Η ισότητα ορίζεται ως νόρμα και ως νόρμα προϋποθέτει την κατάργηση κάθε κοινωνικής και πολιτικής ιεραρχίας.

Από την πλευρά της η ελευθερία προσφέρει μακροπρόθεσμα αγαθά, παραγνωρίζεται όμως η αιτία τους. Η πολιτική ελευθερία εξαγοράζεται με μικρές θυσίες, αλλά κατακτάται με μεγάλες προσπάθειες. Η κατάρρευση της παλαιάς κοινωνικής ιεραρχίας ανατρέπει τους φραγμούς που χώριζαν τους πολίτες. Τότε οι τελευταίοι θεωρούν την ισότητα ως κατάκτηση και ως πολύτιμο αγαθό. Τότε η ισότητα γίνεται πάθος και ο άνθρωπος γαντζωμένος επάνω της είναι ανίκανος να αντιληφθεί ότι κατ’ αυτόν τον τρόπο την περιορίζει να αναπτυχθεί και έτσι διακυβεύει τα συμφέροντά του. Ως παράδειγμα των θέσεών του αυτών ο Τ. αναφέρει ότι εκείνοι που εργάσθηκαν περισσότερο για την ισοπέδωση των κοινωνικών διαφορών ήταν οι απόλυτοι μονάρχες. Στην περίπτωση αυτή η ισότητα προηγήθηκε της ελευθερίας. Η ισότητα ήταν το παλαιό και η ελευθερία το καινούριο. Η πρώτη είχε ήδη διαπλάσει συνειδήσεις, συνήθειες, νόμους. Η δεύτερη ήταν ακόμη στις ιδέες, στα γούστα. Γράφει ο Τ. «…για την ισότητα έχουν πάθος φοβερό, ακόρεστο, αιώνιο, ακατανίκητο. Θέλουν την ισότητα μέσα στην ελευθερία κι αν δεν το μπορούν την θέλουν έστω και με δουλεία. Θα ανεχθούν τη φτώχεια, την υποδούλωση, τη βαρβαρότητα, όχι όμως την αριστοκρατία…»[9].

Η σύγκριση της νέας μεταβατικής κατάστασης που συναντά στην Αμερική με την παραδοσιακή κοινωνία μέσα στην οποία ο ίδιος μεγάλωσε είναι αναπόφευκτη. Για τον Τ. επιστροφή στο παλαιό δεν υπάρχει. Υπάρχει μόνο η ελευθερία που είναι κυρίαρχη μέσα στη δημοκρατική κοινωνία. Μέσα σε αυτήν την κοινωνία που ο Θεός όρισε για τον άνθρωπο, η αριστοκρατία είχε αξίες που συνέδεαν τους συμπολίτες με τον σεβασμό στους τύπους, τα έθιμα, την αρετή. Η ισότητα μέσα στη δημοκρατική κοινωνία περιφρονεί τις αξίες αυτές. Ενισχυτικό της θέσης του αυτής – η οποία είναι εκ διαμέτρου αντίθετη με τη φύμωση του τύπου και την αυστηρή λογοκρισία που είχε επιβάλλει ο Κάρολος 10^ος - είναι η γνώμη  του για την παρουσία του τύπου, την οποία κρίνει ως απολύτως απαραίτητη : ο τύπος πρέπει να είναι ελεύθερος μέσα στη δημοκρατική κοινωνία, για να προστατεύει τον πολίτη από κάθε αυθαιρεσία της ισότητας.

Όταν όμως η αγάπη της ισότητας γίνεται πάθος, τότε αυτό το πάθος ορίζεται ως η ενότητα και η ομοιομορφία που οδηγούν τελικά στη δουλεία. Γράφει : «Στη σύγχρονη κοινωνία όλα απειλούν να γίνουν τόσο όμοια, ώστε η ιδιαίτερη μορφή κάθε ατόμου θα χαθεί εντός ολίγου μέσα στην κοινή φυσιογνωμία». Όλοι οι άνθρωποι θα γίνουν ίδιοι εφ’ όσον πιστεύουν στη μάζα και έτσι κινδυνεύει η ανεξαρτησία του ανθρώπου. Αυτή η ομοιότητα τους κάνει να πιστεύουν στην κρίση των πολλών και να θεωρούν ως αλήθεια την γνώμη των περισσοτέρων. Αυτό είναι το λάθος. Όταν ο Τ. γράφει : «…θεωρούν αληθοφανές το ότι, έχοντας όλοι παρόμοια φώτα, η αλήθεια βρίσκεται από την πλευρά των περισσοτέρων …» εκφράζει τον φόβο του ότι η μάζα μετατρέπεται σε απειλή για όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής. Υπερασπίζεται  τη Δημοκρατία και τονίζει ότι υπάρχει φόβος η δημοκρατία αυτή να καταλήξει σε μία δικτατορία της πλειοψηφίας που θα δημιουργηθεί στο όνομα της κακώς εννοούμενης ισότητας.  Το μόνο μέτρο προφύλαξης και άμυνας είναι η διαπαιδαγώγηση για την ορθή λειτουργία της δικαιοσύνης, την πρόληψη των αυθαιρεσιών και την ενίσχυση των θεσμών που κατοχυρώνουν την ελευθερία του ατόμου.

Είναι απαραίτητο, μέσα στη Δημοκρατία, να υπάρχουν πολλοί σοφοί που θα νομοθετούν παρά ένας. Να υπάρχει ισότητα ακόμη και μεταξύ των σοφών. Κατ’ αυτόν τον τρόπο μειώνεται ο εγωϊσμός και με την πάροδο του χρόνου η πλειοψηφία εγκαθιδρύεται επιβάλλοντας τον σεβασμό στους νόμους και τη δικαιοσύνη. Στο σημείο αυτό ο Τ. φοβάται ότι η πλειοψηφία μετατρέπεται σε ένα είδος τυραννίας, αφού ορίζει τα όρια στη σκέψη. Έτσι, όταν ο άνθρωπος κινείται μέσα σε αυτά τα όρια είναι ελεύθερος. Διαφορετικά υποκύπτει στη λογοκρισία.

Τη θεωρία του Τ. για την τυραννία της πλειοψηφίας αποδέχεται και ο  J. St. Mill,  κήρυκας της φιλελεύθερης ατομικιστικής αντίληψης για την ελευθερία. Τ. και Mill εξετάζουν τα όρια παρέμβασης της συλλογικής γνώμης επάνω στην ατομική ελευθερία και την προστασία του ατόμου απέναντι σε κάθε μορφή δεσποτισμού. Στην ερώτηση εάν οι μαζικές κοινωνικές διεκδικήσεις παραβιάζουν την  πλειοψηφία ή την κοινωνική μειονότητα ; Απαντούν ότι παραβιάζουν την κοινωνική μειονότητα, εφ’όσον ξεφεύγουν από το μέτρο, την ισορροπία μεταξύ παλαιού και νέου και παίρνουν τη μορφή μιας κοινωνικής επανάστασης. Τελικά η φιλελεύθερη αντίληψη περί τυραννίας της πλειοψηφίας και της κοινής γνώμης μετασχηματίζεται σε σχέση κοινωνίας – ατόμου, όπου κοινωνία και άτομο αποτελούν αφηρημένες έννοιες.

Μιλώντας για τον ατομικισμό ο Τ. τον θεωρεί  ως μια στάση του πνεύματος που οδηγεί στην αποσύνθεση της κοινότητας. Ενώ ο εγωϊσμός είναι μια υπερβολική αγάπη του εαυτού μας, ο οποίος γίνεται σημείο αναφοράς των πάντων και εκφράζει τις αριστοκρατικές οικογένειες, ο ατομικισμός γεννήθηκε μέσα στη δημοκρατία και προκαλεί την αποσύνθεση της κοινωνίας. Ο Τ. συγκρίνει πώς ήταν η κοινωνία με τους αριστοκρατικούς θεσμούς : οικογένειες που παραμένουν στον τόπο τους, που γνωρίζουν και σέβονται τους προγόνους και τους απογόνους τους, που συνδέονται και συνδέουν τους συμπολίτες, που καθορίζουν την κοινωνική θέση του καθενός, που θυσιάζουν τον εαυτό τους χάριν ορισμένων ανθρώπων.

Με τους δημοκρατικούς θεσμούς εμφανίζονται συνεχώς νέες οικογένειες ή εξαφανίζονται κάποιες άλλες. Λησμονούνται εύκολα όσες προϋπήρξαν, τα μέλη κάθε κοινωνικής τάξης στην προσπάθειά τους να ενσωματωθούν αποξενώνονται μεταξύ τους. Ενώ η αριστοκρατία είχε δημιουργήσει μια κοινωνική αλυσίδα από τον χωριάτη στον βασιλιά, η δημοκρατία σπάει την αλυσίδα και διαχωρίζει τους κρίκους. Άρα, πάντα σύμφωνα με τον Τ. η δημοκρατία κάνει τον άνθρωπο να λησμονεί τους προγόνους του, τον διαχωρίζει από τους συγχρόνους του και τον περιορίζει μέσα στη μοναξιά του. Η συντηρητική σκέψη ήταν αντίθετη στις ιδέες του διαφωτισμού και αρνητική της ιεραρχημένης κοινωνικής και κοινοτικής ζωής. Η αντίδραση αυτή είναι αντίθετη στην εξέλιξη της αστικής τάξης και στην εξατομίκευση. Άρα, προβάλλεται ο ισχυρισμός ότι η επιστροφή στις παραδοσιακές μορφές εγγυάται την σταθερότητα. Όπως έχει ήδη λεχθεί ο Τ. δεν παύει να είναι ένας Γάλλος αριστοκράτης που ανησυχεί για την «έλευση» του καινούριου και την «απώλεια» του παλαιού αν και παραμένει υπέρ του καινούριου.

Όταν ο ΄Άγγλος συντηρητικός στοχαστής Ε. Burke στο έργο του Στοχασμοί για την Επανάσταση στη Γαλλία (1790) καταφέρθηκε εναντίον της Γαλλικής Επανάστασης του 1789, ο Τ. απέδειξε τη διαφορετική οπτική του. Ο Burke, γράφει, ζει στην Αγγλία σε ένα κόσμο όπου συνεχίζεται η παλαιά πολιτική νοοτροπία, γι’ αυτό του είναι δύσκολο να κατανοήσει τις νέες αξίες που πρεσβεύει η Γαλλική Επανάσταση και την κοσμοϊστορική σημασία των αλλαγών που επέφεραν όλες οι επαναστάσεις του 18^ου αιώνα. Οι θέσεις που ο Τ. εκφράζει δείχνουν ότι είναι περισσότερο ικανός από άλλους Γάλλους και ΄Αγγλους συγχρόνους του, στην κατανόηση των αλλαγών τόσο στη γαλλική και ευρωπαϊκή κοινωνία όσο και στον ρόλο που διαδραμματίζει η Δημοκρατία στην Αμερική  τονίζοντας  τις αρχές της Δημοκρατίας που είναι η  ισότητα και η ελευθερία.

Ολοι οι δημοκρατικοί θεσμοί λειτουργούν εξισορροπώντας τα συμφέροντα των πολιτών, παρέχουν στον λαό ελεύθερη έκφραση και λειτουργία πολιτικών  κομμάτων, τα οποία με τη σειρά τους εξασφαλίζουν τις ομαλές σχέσεις της κεντρικής κυβέρνησης και των τοπικών κοινοτήτων. Οι ίδιοι αυτοί θεσμοί εγγυώνται την ευημερία, την ισονομία και την πολιτική ελευθερία. Θεωρεί ότι η σωστή ισορροπία / το μέτρο μεταξύ ελευθερίας και ισότητας συμβάλλει στη βιώσιμη δημοκρατική κοινωνία. Η ορθή οργάνωση του πολιτικού συστήματος προστατεύει την κοινωνία από την τυραννία των πλειοψηφιών και διασφαλίζει τα συμφέροντα των μειοψηφιών.

 Η σκέψη του Τ. είναι πρωτότυπη, ο λόγος του προφητικός και το βιβλίο του Η Δημοκρατία στην Αμερική απαντά στο πώς είναι δυνατόν να δημιουργηθούν δεσμοί μεταξύ των πολιτών μέσα στο δημοκρατικό πολίτευμα μέσω της ισότητας των ευκαιριών και της ελευθερίας. Οι θέσεις του  αυτές αποτελούσαν τον 19^ο αιώνα τη συγχώνευση φιλελεύθερων και συντηρητικών στοιχείων σε στοχαστές όπως ο Constant, και o Guizot. Σκιαγραφώντας το πορτραίτο του ως γνήσιος αριστοκράτης έγραφε ότι περιφρονούσε και φοβόταν τον όχλο, αγαπούσε την ελευθερία, σεβόταν τον νόμο και τα δικαιώματα του ανθρώπου, χωρίς να μπορέσει να τοποθετήσει τον εαυτό του ούτε υπέρ των επαναστατών ούτε υπέρ των συντηρητικών.   Η απάντηση σε αυτόν τον  στοχασμό οδήγησε τον Τ. να αναπτύξει τον «αριστοκρατικό φιλελευθερισμό» να ασπασθεί θέσεις του Ρουσσώ και του Μοντεσκιέ, και να τοποθετήσει τον πολίτη μέσα στην πολιτική ζωή αποδεχόμενος την αποκέντρωση, τους συλλόγους, τα συνδικάτα κ.λπ. και ενισχύοντας τον ρόλο της δικαστικής εξουσίας.

Ο ρόλος του δικαστή είναι ο αντίποδας των αριστοκρατών. Γράφει ο Τ. : «Αρμόδιος να ορίσει του συνταγματικούς νόμους, ο Αμερικανός δικαστής συμμετέχει αδιάκοπα στα πολιτικά δρώμενα. Δεν μπορεί να πιέσει τον λαό να δώσει νόμους, αλλά τον πείθει να μην απιστεί ποτέ στους νόμους του κράτους και να παραμένει πάντα πιστός στον εαυτό του.»

 Οι διάφοροι σύλλογοι και κάθε τάση αποκέντρωσης είναι η αντίθεση στην συγκεντρωτική πολιτική των Ιακωβίνων. Η ατομικότητα και οι συμπεριφορές της που μπορούν να αναπτυχθούν μέσα στους κόλπους της δημοκρατίας είναι αντίθετες προς το συμφέρον του κοινωνικού συνόλου. Ο Τ. εκφράζει την φιλελεύθερη πολιτική φιλοσοφία. Το έργο του υποδηλώνει την επιθυμία του να συναντήσει τη μεγάλη φιλελεύθερη δημοκρατία της Αμερικής, να την μελετήσει και να καταλήξει στη θέση ότι η δημοκρατία δεν είναι μια χειραφέτηση των μεσαίων κοινωνικών τάξεων όπως πίστευε ο  Guizot, αλλά είναι η πορεία των λαών για την κατάκτησή της. Χαρακτηριστικό της η ισότητα γενικά που προϋποθέτει την κατάργηση της κοινωνικής και πολιτικής ιεραρχίας , η οποία είναι αρχή της δημοκρατίας και η ισότητα των ευκαιριών, αν και όπως λέει ο Τ. η τελευταία είναι φανταστική αφού δεν παραβλέπει την οικονομική ανισότητα.

 Ο Γάλλος ιστορικός αναλυτής δίνει ως παράδειγμα οικονομικής ανισότητας τη σχέση μεταξύ ενός άρχοντα και του υπηρέτη του μέσα στη δημοκρατική κοινωνία και την συγκρίνει με την αριστοκρατική. Και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει η ανισότητα, οριστική κατά το παλαιό καθεστώς, ελεύθερη και παροδική κατά το καινούριο. Ελεύθερη γιατί πρόκειται για ένα εθελούσιο σύμφωνο με το οποίο ο υπηρέτης δέχεται την εξουσία του άρχοντα και έχει από αυτήν συμφέρον. Προσωρινή γιατί υπάρχει η αίσθηση και στους δύο ότι είναι ουσιαστικά ίσοι. Η εργασία τους ενώνει με το σύμφωνο και μόλις αυτό τελειώσει είναι δύο ίσα μέλη του κοινωνικού σώματος. Οι κοινωνικές καταστάσεις μπορεί να είναι άνισες, αλλά η ανισότητα αυτή δεν έχει σχέση με τα άτομα. Το ουσιαστικό είναι η γνώμη που έχουν τα μέλη της κοινωνίας : αισθάνονται και παρουσιάζονται ισότιμα και έτσι είναι και ως συμβαλλόμενα. Άρα η ισότητα των ευκαιριών είναι ένα πολιτιστικό γεγονός, μία κοινωνική έκφραση και μία εκπροσώπηση. Αυτή η αντίληψη κάνει τον δημοκρατικό άνθρωπο, έναν καινούριο άνθρωπο οι πράξεις του οποίου είναι σύμφωνες με την αρχή της δημοκρατίας : κατάργηση των κοινωνικών διακρίσεων που στηρίζονται στην ισότητα των δικαιωμάτων, αίσθημα συλλογικό αν και «φανταστικό» εφ’ όσον η πολιτική αυτή ισότητα συνυπάρχει με την οικονομική και πολιτική ανισότητα.

            Ποια ήταν η αντίδραση των αναγνωστών μετά την πρώτη εκδοτική επιτυχία του βιβλίου του Τ. Δημοκρατία στην Αμερική και τις διθυραμβικές κριτικές που το ακολούθησαν ;

            Η  Γαλλία παρέμεινε για πολλές δεκαετίες μακρυά από τις θέσεις που ο Τ. προβάλλει στο έργο του, εξαιτίας κυρίως της κυριαρχίας των ιδεών του μαρξισμού. Μελετήθηκε πολύ και μελετάται ακόμη στην Αμερική. Μελετήθηκε και από τους καθολικούς – Γάλλους και Ευρωπαίους – που ήταν οπαδοί της δημοκρατίας και των φιλελευθέρων. Ο Raymond Aron τη δεκαετία του πενήντα ιστορικοί, φιλόσοφοι και κοινωνιολόγοι συνέβαλαν στην κατανόηση του πλούτου του έργου του Τ. Επηρέασε τη σκέψη διαφόρων στοχαστών όπως του Hippolyte Taine, του Fréderic le Plé ή του Georges Sorel, οι οποίοι όμως δήλωσαν ότι δεν συμπαρατάσσονται με το σύνολο των θέσεών του και ιδιαίτερα της μοιρολατρίας του.

 Περισσότερο όμως από τη Γαλλία ο Τ. εκτιμήθηκε στην Αγγλία από τους φίλους του John Stuart Mill Ουίλιαμ Σένιορ, Lord Acton, Χάρολντ Λάσκι, στη Γερμανία από τον Γκέοργκ Σίμμελ, Μαξ Βέμπερ, στη Νορβηγία από τον Jon Elster. Ο Μιλ επισημαίνει ότι η μέθοδος του Τ. αποτελεί συνδυασμό παραγωγής και επαγωγής και μιλά για την αναγκαιότητα της ατομικής ανεξαρτησίας έναντι του δεσποτισμού της κοινής γνώμης και του εθίμου. Ασκεί  όμως, κριτική στον Τ. γιατί οι προτάσεις του παίρνουν τη μορφή αφηρημένων θεωρητικών διατυπώσεων. Γράφει, για παράδειγμα: «Μιλά για την τυραννία της πλειοψηφίας με γενικές φράσεις, αλλά σπάνια τις συγκεκριμενοποιεί, ώστε να μας πληροφορεί επαρκώς για τον τρόπο που πρακτικά ασκείται…»[10] ενώ ο Έλστερ αναφέρεται σε βασικά στοιχεία της σκέψης του Γάλλου συγγραφέα που στοιχειοθετούν την πολιτική ψυχολογία του … και δεν αγνοεί τον ενιαίο χαρακτήρα και την ενότητα της επιχειρηματολογίας του.[11]

 Στις ΗΠΑ εξακολουθούν να δημοσιεύονται μελέτες και να γίνονται εκδόσεις έργων του με τελευταία εκδοτική επιτυχία τη νέα μετάφραση της Δημοκρατίας, το έτος 2000,  από τους Χάρβευ Μανσφίλντ και Ντέλμπα Γουίνθροπ. Παράλληλα διοργανώνονται ομιλίες, συνέδρια και στρογγυλές τράπεζες.

Πρωτοπόρος για την εποχή του ο Alexis de Tocqueville, πρωτότυπος, οξυδερκής, λεπτομερής αναλυτής παραμένει επίκαιρος σε πολλά από τα θέματα που έθιξε 178 χρόνια πριν !

                                                            Σοφία Μωραΐτη

---

[1] Tocqueville, Œuvres, Pléiade, Paris t.1, ρ. 460.

[2] Tocqueville, Œuvres, Pléiade, Paris t.1, p.449.

[3] Ibid, p.p. 456-457.

[4] J. St. Mill, σ.189.

[5] Ibid, p.199.

[6] Τοκβίλ, Η Δημοκρατία στην Αμερική, Στοχαστής, Αθήνα, σελ.64.

[7] Τοκβίλ, Η Δημοκρατία στην Αμερική, σ.σ. 43-44.

[8] Ο.π., σ. 513.

[9] Ο.π., σ. 513.

[10] Αλέξης ντε Τοκβίλ, Η Δημοκρατία στην Αμερική, Στοχαστής, Αθήνα, σ.213.

[11] Jon Elster, Political Psychology, Cambridge University Press, 1993, p. 101.