Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΥΠΟΑΤΟΜΙΚΩΝ ΣΩΜΑΤΙΔΙΩΝ Η ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΟΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ Β. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

             Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΥΠΟΑΤΟΜΙΚΩΝ ΣΩΜΑΤΙΔΙΩΝ  

Η ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ  ΤΗΣ ΟΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ Β. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΚΕΡΚΥΡΑ, ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΛΟΥΣ, ΤΡΙΤΗ 4 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2018

            Στην ερώτηση «τι είναι τέχνη ;» θα απαντούσαμε με έναν γενικό ορισμό ότι είναι η έκφραση της ανθρώπινης δημιουργικότητας με βάση της εμπειρίες της ζωής.  Είναι μαζί με την επιστήμη η μία από τις δύο ύψιστες δραστηριότητες του ανθρώπινου πολιτισμού.

            Στο βιβλίο του Η αισθητική της τέχνης και των υποατομικών σωματιδίων. Η σχετικότητα της όρασης ο καθηγητής της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο Πατρών, αλλά και για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα αναπληρωτής καθηγητής στην Σχολή Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Κώστας Σπυρόπουλος αναπτύσσει την υφή της αισθητικής εμπειρίας που βιώνεται από την Τέχνη από την αρχαιότητα μέχρι τις ημέρες μας. Παράλληλα μυεί, για όσους δεν τις γνωρίζουν, στις νέες φυσικές θεωρίες της σχετικότητας των ατομικών και υποατομικών σωματιδίων, αλλά και της νευροφυσιολογίας που δίνουν νέα διάσταση στην σκέψη και στην αίσθηση και ανοίγουν νέους δρόμους στην αισθητική της τέχνης. Η αισθητική ερευνά το ωραίο και την Τέχνη και η Επιστήμη την αλήθεια.

            Σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες, ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τα αισθητά δια των αισθήσεων και των ειδώλων και τα νοητά δια της νοήσεως.   

            Ο Πλάτων διακρίνει την πραγματικότητα στον κόσμο των ιδεών, όπου υπάρχουν τα αληθινά όντα και στον κόσμο των αισθητών πραγμάτων, όπου υπάρχουν τα αντίγραφα, τα είδωλα των αληθινών όντων. Σύμφωνα με την θεωρία των ιδεών, όλα τα πράγματα που παρατηρούμε γύρω μας με τις αισθήσεις μας, ως αντίγραφα των ιδεών, των πραγματικών όντων, είναι απατηλά και ψεύτικα. Η τέχνη αναπαριστά τα  αισθητά πράγματα, καθώς μιμείται με αναπαραστάσεις τα αντίγραφα των αληθινών όντων. Όταν ένας ζωγράφος απεικονίζει, για παράδειγμα, ένα αντικείμενο το αναπαριστά όπως το βλέπει και επειδή το αντιλαμβάνεται με την αίσθηση της όρασής του, το αντικείμενο αυτό είναι ψεύτικο. Τα έργα τέχνης, κατά τον Πλάτωνα, είναι τα αντίγραφα των ψεύτικων πραγμάτων, καθώς αντιγράφουν έναν ψεύτικο κόσμο, τον κόσμο που αντιλαμβανόμαστε μέσω των αισθήσεων. Αν η ζωή, εξαιτίας των αισθήσεών μας, μας απομακρύνει μία φορά από την αλήθεια που βρίσκεται στον κόσμο των ιδεών, η τέχνη, αντιγράφοντας την ζωή μας, μας απομακρύνει δύο φορές από την αλήθεια.

            Από την πλευρά του ο Αριστοτέλης, αποφασισμένος να διαχωρίσει την τέχνη και ειδικότερα την ποιητική τέχνη από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική, ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη «σκέψης» - τομέων όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα : τη γνώση (θεωρία), την πράξη (πράξις) και την δημιουργία (ποίησις). Διαιρεί την μιμητική τέχνη σε δύο κατηγορίες : στην τέχνη της μίμησης οπτικών εμφανίσεων με την βοήθεια του χρώματος και του σχεδίου και στην τέχνη της μίμησης ανθρώπινων πράξεων με την βοήθεια του στίχου, του τραγουδιού και του χορού.

            Για τους αρχαίους το ωραίο στην τέχνη γίνεται αισθητό δια των αισθήσεων και των παραστάσεων της μνήμης. Η αισθητική ερευνά το κάλλος με βάση τις αποκτηθείσες εμπειρίες, δηλαδή την γνώση που αποκτήθηκε χωρίς να έχει διερευνηθεί το περιεχόμενό της. Αυτή η αισθητική εμπειρία είναι άμεση και τέρπει την ψυχή στην θέαση του ωραίου. Στον Σωκράτη και φυσικά στον Πλάτωνα ή έννοια του καλού συμπίπτει με το αγαθόν και αμφότερα  με το ωφέλιμο. Δηλαδή η Αισθητική (το καλό, το κάλλος) και η Ηθική (το αγαθόν) δεν είναι παρά οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος της ωφελιμότητας.

            Μετά τους αρχαίους Έλληνες οι φιλόσοφοι των αιώνων που ακολούθησαν μέχρι τις ημέρες μας ασχολήθηκαν με την αισθητική. Κάνω μια επιλογή από το σύνολο των φιλοσοφικών θεωριών που αναφέρει ο συγγραφέας στο βιβλίο του. Ο Καντ τον 18^ο αιώνα όρισε την αισθητική ως κρίση και όχι ως «διάνοια» ή «λόγο». Αξιολογώ ένα αντικείμενο ανάλογα με την τέρψη που αισθάνομαι από αυτό το ωραίο αντικείμενο. Και το ωραίο το συσχετίζω με την αρμονία, την αναλογικότητα, την ισορροπία και την καθαρότητα χαρακτηριστικά ενός ωραίου έργου τέχνης.

            Για τον Χέγκελ (18^ος – 19^ος αι.) ο Θεός είναι εκείνος που εκφράζεται τόσο στην Φύση όσο και στο πνεύμα. Το κάλλος της φύσης είναι η αντανάκλαση του κάλλους του πνεύματος.

            Από τους Γάλλους φιλοσόφους του 19^ου αι. ο Ταίν υποστήριξε ότι το κάλλος είναι η εκδήλωση κάθε σημαντικής ιδέας. Ο Σερμπυλιέ ότι είναι ενέργεια των ψυχών και όχι των αντικειμένων και ο Γκιγιώ ότι η Τέχνη είναι η έκφραση της λογικής και της συνειδητής ζωής που ξυπνά μέσα μας τα υψηλότερα αισθήματα και τις ευγενέστερες σκέψεις.

                        Η ομάδα των «φαινομενολόγων» του 20^ου αι. (Ντεριντά, Ρικέρ, Λεβινάς, Αξελός)  εκφράζουν ένα από τα σύγχρονα ρεύματα της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας και στηρίζονται στην ανθρώπινη εμπειρία αφού δέχονται ότι η σκέψη, η μνήμη, η έκφραση και η διαίσθηση βοηθούν στην βίωση της Τέχνης. Η σκέψη στρέφεται προς μία έννοια ή μία παράσταση και αφού την συνειδητοποιήσει αναφέρεται σε αυτήν. Ο καλλιτέχνης είναι μέρος του κόσμου και διαμορφώνεται από αυτόν.

            Ο Ζαν-Πωλ Σάρτρ διακήρυξε τον άθεο υπαρξισμό, ο οποίος πρέσβευε ότι η αίσθηση είναι εκείνη που δίνει μορφή και δυναμισμό στο έργο Τέχνης και όχι το έργο.

            Οι Αντόρνο και Φόρμι, εκπρόσωποι της Σχολής της Φρανκφούρτης υποστήριξαν ότι η Τέχνη είναι το αντίδοτο στην αποξένωση που προκαλεί ο Καπιταλισμός  και πετυχαίνει την πνευματική και αισθητική τελείωση του ανθρώπου. Ο Αντρέ Μπρετόν και οι Υπερρεαλιστές Πωλ Ελυάρ και Ντε Κίρικο υποστήριξαν την θέση ότι στην Τέχνη κυριαρχεί η έκφραση του υποσυνείδητου και του ονείρου, ενώ ο κυβισμός με τους Μπρακ και Πικασσό, ο ντανταϊσμός με τον Τζαρά και ο φουτουρισμός  με τον Μαρινέττι εντάσσονται στον μοντερνισμό που θεωρεί την Τέχνη πέρα από κάθε μορφή καταπίεσης και εξουσίας. Η επιστήμη της επιστημολογίας το δεύτερο ήμισυ του 20^ου αιώνα που υποστηρίζεται μεταξύ άλλων από τον Βιντκενστάιν και τον Μπάρτ δέχεται την αισθητική εμπειρία και τη χαρά που προέρχεται από αυτήν. Η αφηρημένη Τέχνη με τον Καντίνσκι γράφει ο Κ. Σπυρόπουλος «πιστεύει ότι κάθε έργο τέχνης είναι το παιδί της εποχής του και συχνά η μητέρα των αισθημάτων μας». Όσο για το μεταμοντέρνο που είναι η αμφισβήτηση του μοντερνισμού και εκφράζεται από τον Βιντκενστάιν δέχεται ότι το έργο τέχνης είναι ανοικτό και δέκτης πολλαπλών αναγνώσεων.

            Με την πολύ σύντομη αυτή αναφορά στην αντίληψη του «κάλλους» και στην Τέχνη γίνεται αντιληπτό ότι η  έννοια του «ωραίου» έχει μεταβληθεί. Η τέχνη δεν θεωρείται πλέον το μέσον που παρέχει τέρψη, αλλά μία από τις προϋποθέσεις της ανθρώπινης ζωής. Γράφει ο Κ. Σπυρόπουλος : «Τέχνη είναι ένα από τα μέσα των αμοιβαίων σχέσεων ανθρώπου με άνθρωπο. Είναι το μέσον που ξυπνά μέσα μας ένα αίσθημα, το οποίο εκφράζουμε με γραμμές, χρώματα, ήχους και το μεταβιβάζουμε σε άλλους. Άρα η τέχνη δεν είναι πλέον η ιδέα του κάλλους ή του Θεού, αλλά ένα μέσο συνένωσης των ανθρώπων. Ο καλλιτέχνης συλλαμβάνει την ιδέα και την υλοποιεί μετά από μια μακρά διεργασία και ο θεατής κατανοεί τα γνωστικά στοιχεία του έργου και γίνεται συμμέτοχος.

Όλα όσα ανέφερα προηγουμένως αφορούν στην φιλοσοφία. Ο συγγραφέας όμως του βιβλίου εξετάζει και μιαν άλλη πτυχή. Το πώς η επιστήμη ερμηνεύει την Τέχνη. Γράφει : «… οι νέες φυσικές θεωρίες της σχετικότητας, των ατομικών και υποατομικών σωματιδίων, αλλά και της νευροφυσιολογίας δίνουν νέα διάσταση στην σκέψη και την αίσθηση και κατά συνέπεια άλλη υφή του κόσμου».

            Η μεθοδολογία της επιστήμης είναι αντικειμενική, σε αντίθεση με την γνώση που αποκτάται μέσω των αισθήσεων και ως εκ τούτου βρίσκεται πιο κοντά στο αληθές.  «Ο εγκέφαλος είναι αυτός που δίνει υπόσταση στα αντικείμενα που υπάρχουν στον εξωτερικό κόσμο και σ’ αυτά που η ζωγραφική αναπαριστά» γράφει ο συγγραφέας. Ο Κ. Σπυρόπουλος δίνει παραδείγματα ως προς τον τρόπο με τον οποίο η νοητική διεργασία διαχειρίζεται τα αισθητικά ερεθίσματα και εξηγεί πώς η σκέψη πρέπει να είναι οργανωμένη σε αυστηρούς φυσικούς νόμους ώστε τα εξωτερικά ερεθίσματα να αντιστοιχούν στην αντίστοιχη σκέψη. Οι αισθήσεις πληροφορούν τον εγκέφαλο και κινητοποιούν την σκέψη που αναζητά το αληθές. Η ανθρώπινη δημιουργία διέπεται από τους νόμους της φύσης και καθορίζεται από την λειτουργία των νευρώνων που ενεργούν στο μυαλό μας.

            Ο Κ. Σπυρόπουλος αναφέρεται στα χαρακτηριστικά συστατικά στοιχεία της σύγχρονης φυσικής «στα κβάντα ενέργειας και στα στοιχειώδη υποατομικά σωματίδια». Τα αντικείμενα που παρατηρούμε είναι τρισδιάστατες εικόνες που σχηματίζονται από «σωματίδια» και κύματα, κάτω από την επίδραση ηλεκτρομαγνητικών και πυρηνικών διαδικασιών». Οι αισθήσεις μας οι σχετικές με την αισθητική εμπειρία η όραση και η ακοή είναι ατελείς και σε αυτή την διατύπωση καταλήγουν τόσο ο Πλάτων, όταν μίλησε για τα είδωλα,  όσο και οι σύγχρονοι επιστήμονες της Κβαντικής Φυσικής. Ακόμη και οι πιο απλές εποπτικές έννοιες, σύμφωνα με τον καθηγητή φιλοσοφίας Ε. Μπιτσάκη, είναι προϊόντα μακράς κοινωνικής εξέλιξης. Τον κόσμο τον γνωρίζουμε όχι μόνο από την απλή θέαση, αλλά και από την εμπειρία που προϋποθέτει την αίσθηση και την πράξη.

Γράφει ο Κ. Σπυρόπουλος : «Βλέπουμε, ακούμε κλπ. τρισδιάστατα. Γιατί ; Επειδή στα αισθητήρια προσπίπτουν ηλεκτρομαγνητικά ή ακουστικά κύματα που διαδίδονται στο τοπικό τρισδιάστατο Ευκλείδειο πλαίσιο».

            Όλα τα ερεθίσματα που διεγείρουν τις αισθήσεις καταλήγουν στον νου, ο οποίος δημιουργεί την αισθητική αντίληψη του κόσμου. Με την επανάληψη η αναπαράσταση του κόσμου μέσα στον χώρο και στον χρόνο παίρνει μια κατανοητή μορφή και μαζί με την αισθητική εμπειρία ολοκληρώνει την συνειδητότητα. Κάθε παράσταση της ζωής αποκτά νόημα μόνο σε σχέση με τον νου που την αναλογίζεται και την αισθητική εμπειρία που την επεξεργάζεται. Η φαντασία και η διανόηση, γράφει ο Κ. Σπυρόπουλος, συντονίζονται και εναρμονίζονται προκειμένου να καταλήξουμε στην αίσθηση της ύπαρξης ή όχι της ομορφιάς.  «Αυτή είναι μια σκοπιμότητα, γράφει, δίχως ορισμένο σκοπό που έχει την δυνατότητα να αποκαταστήσει την αρμονία μεταξύ αντικειμένων και γνωστικών δυνάμεων (διέγερση νευρικών συνάψεων και νευρικών κέντρων μέσω ηλεκτρικών κυμάτων), αλλά και μεταξύ της φαντασίας και της διάνοιας, δηλαδή του νου». Ανάλογα με την γνώση που γίνεται κοινή συνείδηση επηρεάζεται και η αισθητική τοποθέτηση σε σχέση με την ποιότητα της ζωής, αλλά και την φιλοσοφία και τις αξίες.

            Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου του που σας παρουσιάζω απόψε ο Κ. Σπυρόπουλος αναφέρεται στην «κίβδηλη τέχνη». Αυτή που δημιουργείται από την επαγγελματικοποίηση των καλλιτεχνών, την κακώς εννοούμενη τεχνοκριτική και τις διάφορες σχολές.  Στην πρώτη περίπτωση ο καλλιτέχνης ως επαγγελματίας, εξαναγκάζεται να δημιουργήσει έργα με σκοπό το οικονομικό όφελος.  Το   έργο όμως, που δημιουργήθηκε ελεύθερα από ένα καλλιτέχνη διαφέρει κατά πολύ του έργου που δημιουργήθηκε με σκοπό το κέρδος. Όσο για την κριτική, ο συγγραφέας τονίζει ότι η αξιολόγηση της τέχνης γίνεται από τους απλούς ανθρώπους, οι οποίοι είναι δέκτες του αισθήματος που βίωσε ο καλλιτέχνης όταν το δημιουργούσε.  Η επιτυχία του έγκειται σε αυτό και μόνο το γεγονός της μεταβίβασης δηλαδή του αισθητικού μηνύματος του έργου και όχι στις ερμηνείες και τα πλούσια λόγια  που θα παρουσιάσουν οι «ειδήμονες»  κριτικοί  που γράφουν πολλά και άχρηστα  με σκοπό  την αυτοπροβολή τους, αλλά και για  να επηρεάσουν το κοινό και τον καλλιτέχνη.

Τέλος, από την στιγμή που η Σχολή της Τέχνης έγινε μόδα, επινοήθηκαν μέθοδοι διδασκαλίας της τέχνης.  Όμως, η τέχνη δεν διδάσκεται, γιατί δεν πρέπει ο μαθητής να μιμείται ή να αντιγράφει τον δάσκαλο, απλά πρέπει ο δάσκαλος να μυεί τον μαθητή στην ελεύθερη έκφραση! «Οι άξιοι καθηγητές είναι πάντα διακριτικοί, δεν υποτάσσουν, ελευθερώνουν» γράφει.

Εν κατακλείδι, η αισθητική εμπειρία αποκτάται με την όραση ή με την αφή ενός αντικειμένου, το οποίο είναι φτιαγμένο από ηλεκτρόνια, πρωτόνια ή κουάρκ. Αν και ατελή τα αισθητήρια όργανα του ανθρώπου τον βοηθούν να αναπτύξει την οργανωμένη σκέψη και την συνειδητότητα που τον διαχωρίζει από τα αντικείμενα του κόσμου. Η συνείδηση του εγώ και της ύπαρξης, γράφει ο Κ. Σπυρόπουλος «παρατηρεί τον κόσμο και αναπτύσσει νόηση και αίσθηση. Αυτή η συνείδηση βλέπει την καθημερινότητα που φαίνεται φτιαγμένη από το υλικό των ονείρων, αλλά που είναι πιο πραγματική από την νεφελώδη καθημερινή μας ονειροπόληση. Η συνειδητότητα δίνει την υπόσταση του τεράστιου σύμπαντος που μας περιβάλλει, μέρος του οποίου είμαστε». Και τελειώνει : «Το ταξίδι συνεχίζεται και δεν θα τελειώσει ποτέ, όσο η δική μας συνειδητότητα θα υπάρχει.»

Ο Κ. Σπυρόπουλος με την έκθεση των ζωγραφικών έργων του στην Πινακοθήκη Βραδή και την έκδοση του βιβλίου του Η αισθητική της τέχνης και των υποατομικών σωματιδίων. Η σχετικότητα της όρασης μας ταξίδεψε στον κόσμο της Τέχνης του και μας έδωσε ένα αντίδωρο της γνώσης του για να συνεχίσουμε την περιπλάνηση και μύησή μας !

                                                                        Δρ Σοφία Μωραΐτη