ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ Κας ΜΑΡΙΑΣ ΜΕΝΕΓΑΚΗ

          ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ Κας ΜΑΡΙΑΣ ΜΕΝΕΓΑΚΗ

          ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ Ν. ΠΕΝΤΕΛΗΣ 25.3.2016

ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ:

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΡΧΙΑ –ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ-ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ-ΦΕΜΙΝΙΣΜΟΣ

           

Στο δεύτερο και τρίτο μέρος του βιβλίου της η κα Μενεγάκη εξετάζει εκτός των άλλων θεμάτων την κίνηση των ιδεών στη Γαλλία μετά την Γαλλική Επανάσταση του 1789. Οι δύο κοινωνικές τάξεις – ευγενείς και αστοί – βρίσκονται σε μία διαρκή σύγκρουση. Από τη μία οι Ιδεολόγοι – συνεχιστές των Εγκυκλοπαιδιστών – και από την άλλη οι Θεοκράτες που προσπαθούν να επαναφέρουν τις μοναρχικές και θρησκευτικές παραδόσεις.

            Θεμελιωτές αυτών των θεοκρατικών ιδεών οι Λουί ντε Μπονάλντ, Ζοζέφ ντε Μαιστρ, Σιμόν ντε Μπαλλάνς κ.α. Κατ’ αυτούς η κοινωνία αποτελεί δημιούργημα της Θείας Πρόνοιας και ο άνθρωπος είναι στοιχείο της κοινωνίας. Άρα η μόνη «σύμφωνη με τη φύση» μορφή διακυβέρνησης είναι η μοναρχία, διακηρύσσει ο Ζοζέφ ντε Μαιστρ. Από την πλευρά του ο Μπονάλντ γράφει ότι οι άνθρωποι διαφυλάσσουν την αξιοπρέπειά τους όταν η κυριαρχία βρίσκεται στον Θεό και τους εκπροσώπους του. Ο ίδιος δέχεται το Σύμπαν σαν μια πυραμίδα : στην κορυφή είναι ο Θεός και η καθολική εκκλησία με τον Πάπα και το «αλάθητο», ακολουθούν ο βασιλιάς και οι ευγενείς και κατόπιν όλοι οι άλλοι. Τέλος ο Μπαλλάς υποστηρίζει ότι ο μόνος νομοθέτης για τα χριστιανικά έθνη είναι ο Χριστός. Και για τους τρεις προαναφερόμενους θεωρητικούς το μεγαλύτερο έγκλημα της Γαλλικής Επανάστασης ήταν η διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη. Έφθασαν μάλιστα στο σημείο να δέχονται την ισπανική Ιερά Εξέταση ως το όργανο της νομοθετικής βούλησης του Θεού. Αριστοκράτες οι ίδιοι παραμένουν πιστοί στον καθολικισμό και στο Παλαιό Καθεστώς και αρνούνται κάθε πολιτική μεταβολή ή κοινωνικό μετασχηματισμό.

ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ

            Ο φιλελευθερισμός, σύμφωνα με τον Ρενέ Ρεμόν είναι μία σφαιρική φιλοσοφία, μία απάντηση στην κοινωνία για την ελευθερία, για τις σχέσεις με τους άλλους, για τις σχέσεις του ατόμου με την αλήθεια. Και ο Πωλ Μπενισού συμπληρώνει ότι στη φιλελεύθερη θεωρία δεν έχει μόνο η οικονομία τον κύριο λόγο, αλλά και οι σχέσεις του πολίτη με το κράτος, η πολιτική ελευθερία και η ηθική ελευθερία.

            Ο γαλλικός φιλελευθερισμός ξεκίνησε τον 18^ο αι. ως ένα οικονομικό και πολιτικό φαινόμενο για να αντικρούσει τον μοναρχικό απολυταρχισμό και τον οικονομικό κρατισμό. Με την πάροδο του χρόνου το δόγμα αυτό μετεξελίχθηκε σε πνευματικό κίνημα και αγώνα για την κοινωνική απελευθέρωση και τη διαφύλαξη των ατομικών ελευθεριών.

            Οι πρώτοι Γάλλοι φιλελεύθεροι θεωρητικοί του 19^ου αι. συνέχισαν τη φιλοσοφία του Διαφωτισμού, αφού τον προσάρμοσαν στις νέες πραγματικότητες. Τέλος, ο φιλελευθερισμός αποδείχθηκε ένα ικανό κίνημα να παρακολουθήσει τη δυναμική της κοινωνίας.

ΜΠΕΝΖΑΜΕΝ ΚΟΝΣΤΑΝ

            Είναι ο πολιτικός φιλόσοφος όλης της Ευρώπης. Αρχηγός των φιλελευθέρων στη Γαλλία, εκπρόσωπος της αστικής τάξης, εμπνέεται από τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη και άλλων αρχαίων φιλοσόφων, από το κίνημα του Διαφωτισμού. Πολυγραφότατος αναλύει την μορφή της κυβέρνησης, τη στρατιωτική δύναμη, τη θρησκεία, την παραγωγή και την παιδεία. Για τον Κονστάν η πολιτική ελευθερία δεν είναι δυνατόν να δοθεί στο σύνολο των ατόμων, αλλά μόνο στους πολίτες που έχουν μεγάλη ιδιοκτησία και είναι πολύ πλούσιοι.

            Η θρησκεία είναι έμφυτη στον άνθρωπο καθώς και οι μεταφυσικές του προσδοκίες. Ο άνθρωπος επιλέγει μόνος το θρήσκευμά του. Ο Κονστάν κηρύττει την αποσύνδεση της θρησκείας και της πολιτικής. Θεωρεί ότι το «άτομο είναι η απαρχή και το τέλος κάθε κίνησης και κάθε προόδου». Υπερισχύουν στην πολιτική μόνον αυτοί που έχουν μεγάλη ιδιοκτησία. Ο φιλελευθερισμός τους εκφράζει τα συμφέροντα της πλούσιας αστικής τάξης την οποία και εκπροσωπεί.

ΑΛΕΞΙΣ ΝΤΕ ΤΟΚΒΙΛ

            Αριστοκράτης στην καταγωγή, ασχολήθηκε ενεργά με την πολιτική – Υπουργός των Εξωτερικών στη Δεύτερη Δημοκρατία (1848-1851) και μετά αφοσιώθηκε στην ιστορική έρευνα και τη φιλοσοφική ενασχόληση.

            Στο σχετικό κεφάλαιο η κα Μενεγάκη παρουσιάζει με σαφήνεια την προσωπικότητά του και την ιδεολογική του τοποθέτηση ορίζοντας τις διαφορές του με τη φιλοσοφία του Μπ. Κονστάν. Νηφάλιος παρατηρητής ο Αλεξίς ντε Τοκβίλ διακηρύσσει πριν  από τον Μαρξ ότι «η διαπάλη των ιδεών δεν είναι άλλο παρά η άυλη μορφή της σύγκρουσης συμφερόντων ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις.» Η ελευθερία είναι γι’αυτόν  συνώνυμο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και διακρίνεται σε αριστοκρατική – απόλαυση αγαθών και προνομίων – και δημοκρατική – να μπορείς να ζεις χωρίς περιορισμό ως ένα φυσικό και απαράγραπτο δικαίωμα όλων των ανθρώπων. Η πολιτική ελευθερία δεν συνδέεται όπως έλεγε ο Κονστάν, με τον πλούτο και την ιδιοκτησία. Για τον ντε Τοκβίλ η πολιτική ελευθερία πρέπει να είναι το προνόμιο μιας περιορισμένης ελίτ πλούσιων ιδιοκτητών. Το δημοκρατικό σύστημα που είναι σταθερό είναι εκείνο που εξασφαλίζει ελευθερία και ισότητα, ισότητα που εξασφαλίζει σε όλους την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την κατ’ αναλογία απόλαυση των υλικών και πνευματικών αγαθών.

ΑΝΡΙ ΝΤΕ ΣΑΙΝ-ΣΙΜΟΝ

            «Κύριε Κόμη, θυμηθείτε πως έχετε να κάνετε σπουδαία πράγματα». Με αυτές τις λέξεις ξύπναγε κάθε μέρα στις 5 το πρωί ο καμαριέρης τον Κλωντ-Ανρί Ρουβρουά κoντ ντε Σαιν-Σιμόν. Θεωρείται από τους πρώτους κοινωνικούς μεταρρυθμιστές της Γαλλίας και ο θεμελιωτής της επιστήμης της κοινωνιολογίας. Έζησε στην καμπή του 18^ου προς τον 19^ο αιώνα, η οικογένειά του καταδιώχθηκε και καταστράφηκε οικονομικά από τη Γαλλική επανάσταση και την περίοδο της Τρομοκρατίας και ο ίδιος πολέμησε ως έφεδρος αξιωματικός στον πόλεμο της Αμερικανικής ανεξαρτησίας.

            Οι πηγές της έμπνευσής του αντλούνται από τον Διαφωτισμό, τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης και τον πόλεμο της Αμερικανικής ανεξαρτησίας. Πίστευε ότι χρέος της γενιάς του ήταν να προετοιμάσει το μέλλον στηριζόμενη στα μαθήματα του παρελθόντος. Σύντομος και σαφής στη διατύπωση των ιδεών του συνεργάσθηκε με τον Ωγκύστ Κοντ στη διαμόρφωση της θεωρίας του Θετικισμού και κατατάσσεται στους θεμελιωτές του ουτοπικού σοσιαλισμού.

            Στο βιβλίο του Επιστολές ενός κατοίκου της Γενεύης στους συγχρόνους του, γραμμένο το 1803 οραματίζεται την παγκόσμια ενοποίηση υπό την αιγίδα ενός ανώτατου συμβουλίου που το ονομάζει «Συμβούλιο του Νεύτωνος». Το Συμβούλιο αυτό θα έχει 21 μέλη εκλεγμένα από τους ανθρώπους ολόκληρου του πλανήτη μεταξύ των μεγαλύτερων επιστημόνων του κόσμου. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονισθεί η σημασία που έδιδε στην παρουσία των επιστημόνων ως συμβούλων στους κυβερνήτες του κόσμου. Θεωρεί ότι η Ευρώπη θα έχει πρωτεύοντα ρόλο και ορίζει τέσσερεις επικράτειες την αγγλική, τη γαλλική, τη γερμανική και την ιταλική. Το όραμά του ήταν να δημιουργηθεί μια κοινωνία με όλους τους ανθρώπους της γης που θα αναλάμβανε τη συστηματική εκμετάλλευση του Πλανήτη. Επειδή η Ευρώπη διέθετε όμοια κοινωνική δομή, κοινή θρησκεία και πολιτιστική κληρονομιά έπρεπε η παγκοσμιοποίηση να ξεκινήσει από αυτήν.

            Όταν οι άρχοντες της Ευρώπης της εποχής εκείνης συνιστούσαν την «Ιερά Συμμαχία» με επικεφαλής τον Μέττερνιχ, ο Σαιν-Σιμόν αντέτεινε ένα είδος ομοσπονδίας των ευρωπαϊκών κρατών με σκοπό την αλληλεγγύη, την ειρήνη και την ευημερία των λαών τους. Ήταν ο προφήτης της σύστασης της Ευρωπαϊκής ΄Ενωσης, η οποία θα είχε ένα γενικό κοινοβούλιο που θα έκρινε τις διαφορές μεταξύ των εθνικών κυβερνήσεων όχι προς το συμφέρον τους, αλλά προς το συμφέρον των λαών. Το αντίθετο δηλαδή από αυτό που γίνεται σήμερα. Όπως γράφει η κα Μενεγάκη, ο Σαιν-Σιμόν διέβλεπε ότι «η εποχή αυτή είναι ακόμη μακριά μας και φρικαλέοι πόλεμοι, πολλαπλές επαναστάσεις θα καταθλίψουν την Ευρώπη κατά το μεσοδιάστημα που μας χωρίζει από αυτήν». Όμως, προκειμένου να πραγματοποιηθεί αυτή η ευρωπαϊκή κοινωνία σε κοινή οικονομική και πολιτική βάση οι άνθρωποι χρειάζεται να έχουν μια κοινή ηθική, μία πίστη και μία προσήλωση σε ένα κοινό κώδικα αξιών. Η παιδεία παίζει ένα σημαντικό ρόλο γιατί οι άνθρωποι μαθαίνουν να συνδέουν το προσωπικό τους συμφέρον με εκείνο της κοινωνίας. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο σύμφωνα με τον Γάλλο στοχαστή, θα διευθύνει την εκπαίδευση και τη μόρφωση και θα δώσει ένα κώδικα ηθικής γενικό, εθνικό και ατομικό.

            Ο Σαιν-Σιμόν μαζί με τον Φουριέ μιλούν για την ισότητα των φύλων. Δεν δέχονται τις προκαταλήψεις που μιλούν για βιολογική, πνευματική και ηθική μειονεξία των γυναικών. Οι απόψεις αυτές των σαινσιμονιστών γίνονται αποδεκτές από τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, ο οποίος τις υιοθετεί και εκφράζεται υπέρ του δικαιώματος των γυναικών στην ψήφο, υπέρ της ελεύθερης πρόσβασής τους στις βαθμίδες της εκπαίδευσης και υπέρ της απρόσκοπτης συμμετοχής τους στην οικονομική ζωή.

Ένας άλλος τομέας στον οποίο ο Σαιν-Σιμόν διαδραμάτισε ένα σημαντικό ρόλο ήταν ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας των Ελλήνων. Ο Σαιν-Σιμόν υπενθύμιζε ότι οι Έλληνες είναι μέρος του ευρωπαϊκού λαού και ότι οι Ευρωπαίοι έπρεπε να τους υπερασπισθούν προκειμένου να ανακτήσουν την ελευθερία τους από τον Οθωμανικό ζυγό. Όταν με το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 αναπτύχθηκε το φιλελληνικό κίνημα ο Σαιν-Σιμόν  προσχώρησε σε αυτό.

Ο Σαιν-Σιμόν άφησε πνευματική κληρονομιά στις επόμενες γενεές το έργο του που στηρίζεται στο οικουμενικό ιδεώδες των αρχών του Διαφωτισμού.

ΜΕΡΟΣ TΡITO

ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΩΣΜΩΣΕΙΣ

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ

            Φιλόσοφος, πολιτικός, ακαδημαϊκός ο Π.Κ. είναι ο πνευματικός άνθρωπος που διαμόρφωσε την σκέψη του με τη μελέτη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και τις ιδέες του Διαφωτισμού. Τόσο στα βιβλία του όσο και στην πολιτική του καρριέρα έδωσε βάση στον ρόλο της παιδείας για τη διαμόρφωση μιας κοινωνίας η οποία θα στηρίζεται σε ένα κώδικα αξιών. Ως καθηγητής της κοινωνιολογίας συντάχθηκε με τις θέσεις του Ανρί ντε Σαιν Σιμόν, του Σαρλ Φουριέ και του Καρλ Μαρξ.

            Η κα Μενεγάκη παρουσιάζει τις απόψεις του Π.Κ. όσον αφορά στη θέση της γυναίκας στη γαλλική και στην ελληνική κοινωνία. Ο Ελληνας πολιτικός τάσσεται υπέρ της ελεύθερης πρόσβασης των γυναικών σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, και της ίσης πρόσβασής τους σε όλα τα ανώτατα αξιώματα και θέσεις. Μάλιστα, το 1955 ως αντιπρόεδρος της Κυβερνήσεως εισηγήθηκε το νομοσχέδιο «Περί των ασκουμένων υπό των Γυναικών δημοσίων λειτουργημάτων και διορισμού αυτών εις δημοσίας θέσεις». Ο εισηγητής δέχεται ότι το ταλέντο, η ικανότητα, η εργατικότητα και το ήθος είναι τα μόνα κριτήρια για την κατάληψη αξιώματος. Ισότητα και ισονομία είναι αρχές μιας ολοκληρωμένης Δημοκρατίας. Ο νόμος περί παροχής πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων στις Ελληνίδες ψηφίσθηκε το 1952, όμως οι εκλογές του ίδιου έτους έγιναν χωρίς τη συμμετοχή τους. Το 1953, με Αντιπρόεδρο της Κυβερνήσεως τον Π.Κ. επικυρώνεται με νόμο η Διεθνής Σύμβαση «Περί πολιτικών δικαιωμάτων της Γυναικός» και στις εκλογές του 1956 οι Ελληνίδες ασκούν το εκλογικό τους δικαίωμα, τελευταίες από όλη την Ευρώπη.

        ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ

Μέσα από την αλληλογραφία και τα έργα δύο Ευρωπαίων διπλωματών και διανοούμενων, έχουμε πρόσβαση σε πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά ντοκουμέντα που καταγράφουν την εικόνα της Ελλάδας του 19^ου αιώνα.

ΔΥΟ ΕΥΡΩΠΑΙΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1834-1868 : ΑΝΤΟΝ ΦΟΝ ΠΡΟΚΕΣ-ΟΣΤΕΝ, ΑΡΤΥΡ ΝΤΕ ΓΚΟΜΠΙΝΩ

            Δύο φίλοι ο βαρόνος Αντον φον Πρόκες-Όστεν, Αυστριακός και ο κόμης Αρτύρ ντε Γκομπινώ, Γάλλος έχουν μια κοινή αγάπη : την Ανατολή. Παρά την εικοσαετή διαφορά της ηλικίας τους – ο Πρόκες- Όστεν ήταν κατά είκοσι χρόνια μεγαλύτερος- επισκέπτονται την Ελλάδα σε διαφορετικές χρονικές περιόδους υπό την ιδιότητα των διπλωματών και συγγραφέων. Η Ελλάδα τον 19^ο αιώνα είναι η πύλη της Ανατολής. Στο πάθος των ταξιδιωτών για την αρχαιολογία έχει προστεθεί ο θαυμασμός της ελληνικής φύσης και το ενδιαφέρον για την νεοελληνική πραγματικότητα.

            Ο Πρόκες-Όστεν έρχεται στην Ελλάδα με το πολεμικό πλοίο Λε Βελός το 1824. Όταν φθάνει στην Κέρκυρα θαυμάζει το τοπίο και η πρώτη σκέψη του είναι ότι η χώρα αυτή θα πρέπει να κατοικείται από ποιητές ! Η πραγματικότητα όμως του δείχνει ένα λαό που αγωνίζεται για την ελευθερία του και που, όπως θεωρεί, δεν έχει καμία σχέση με την αρχαιότητα. Δέκα χρόνια αργότερα ο Πρόκες-Όστεν είναι διορισμένος από τον Μέττερνιχ πληρεξούσιος υπουργός στην αυλή του βασιλιά Όθωνα και έρχεται στην Αθήνα. Είναι πολύ καλός γνώστης της αρχαιολογίας, της αρχαίας τοπογραφία και της νομισματολογίας. Στο σπίτι του δέχεται προσωπικότητες από ολόκληρο τον κόσμο και τις ξεναγεί ο ίδιος στα αρχαία ερείπια. Με τους Έλληνες οι σχέσεις του είναι αυτές που του επιβάλλουν τα διπλωματικά του καθήκοντα. Από την αλληλογραφία του βλέπουμε την εξοικείωσή του με το ελληνικό τοπίο και μια απαξίωση στον ελληνικό λαό. Όμως, όταν εγκαταλείπει την Ελλάδα στο τέλος της αποστολής του το 1849 αφήνει ένα πολύτιμο δώρο : το βιβλίο του Ιστορία της Εξέγερσης των Ελλήνων κατά της τουρκικής Αυτοκρατορίας το έτος 1821 και της ίδρυσης του ελληνικού βασιλείου από διπλωματική άποψη.

            Είναι ένα βιβλίο 6 τόμων εκ των οποίων οι δύο αναφέρονται στα γεγονότα και οι τέσσερεις περιέχουν την αλληλογραφία των ευρωπαϊκών χωρών που είχαν εμπλακεί στον πόλεμο της ελληνικής ανεξαρτησίας. Ενώ είχε αρχίσει η δημοσίευσή τους από την Ακαδημία της Βιέννης το 1853 διεκόπη για πολιτικούς λόγους και τελικά το έργο εξεδόθη το 1867 μεταφράστηκε μάλιστα και στα ελληνικά. Οι απόψεις για την αξία του διίστανται : ο Γερμανός Α. Μπέργκερ θεωρεί τον συγγραφέα εφάμιλλο του Θουκυδίδη και ο Έλληνας Ρηγόπουλος τον κατηγορεί για μεροληψία και κακοπιστία. Πολύ σωστά η κα Μενεγάκη αναφέρει ότι «τόσο οι έπαινοι όσο και οι ψόγοι είναι και στις δύο περιπτώσεις υπερβολικοί. Ένα ιστορικό κείμενο είναι συνυφασμένο πάντοτε με την ιδεολογία του δημιουργού του. Η αξία του έργου έγκειται στην ύπαρξή του αυτήν καθεαυτήν… ο Άντον φον Πρόκες-Όστεν κληροδότησε μια ανεκτίμητη πηγή στους μεταγενέστερους ερευνητές της νεοελληνικής ιστορίας και του Ανατολικού ζητήματος εν γένει.»

            Ο Αρτύρ ντε Γκομπινώ μετακινείται ανάλογα με τις απαιτήσεις της διπλωματικής του καριέρας. Ήρθε στην Ελλάδα ως πληρεξούσιος υπουργός του Ναπολέοντα Γ΄ στην αυλή του Γεωργίου, διαδόχου του Όθωνος. Έχει πλούσια εμπειρία της Ανατολής, αφού υπηρέτησε ως διπλωμάτης στην Περσία για πολλά χρόνια. Παρά το αρνητικό κλίμα που είχε δημιουργηθεί στη Γαλλία για τους νεοέλληνες – Ιστορία της Τουρκίας το 1854-55 από τον Λαμαρτίνο και Ο βασιλεύς των ορέων το 1854 και Η σύγχρονη Ελλάδα το 1860 από τον Αμπού στα οποία σατιριζόταν η αθηναϊκή κοινωνία και η ληστεία που μάστιζε τη χώρα – ο Γκομπινώ διατηρεί τις προσωπικές του αντιλήψεις και αναπτύσσει έντονη πνευματική δραστηριότητα. Επισκέπτεται τους αρχαιολογικούς χώρους, τα μεσαιωνικά ερείπια, τους πρόποδες της Ακρόπολης, θαυμάζει το αττικό τοπίο, διοργανώνει ταξίδια στα ελληνικά νησιά και κυρίως στις Κυκλάδες και κυρίως αναζητά τη συναναστροφή του με τους Έλληνες διανοούμενους τους οποίους εκτιμά. Γράφει χαρακτηριστικά στον Πρόκες-Όστεν : «Είναι καταπληκτικό πόσοι άνθρωποι υπάρχουν εδώ ανάμεσα στους ΄Ελληνες, με τους οποίους μπορεί κανείς να συζητήσει». Ο ιστορικός Κων/νος Παπαρρηγόπουλος, ο αρχαιολόγος Κροκίδας, ο συγγραφέας και καθηγητής Πανεπιστημίου Αλέξανδρος-Ρίζος Ραγκαβής, ο Γεώργιος Σταύρου, ιδρυτής της Εθνικής Τράπεζας, ο Χαρίλαος Τρικούπης, ο λόγιος και εκδότης της Πανδώρας Νικόλαος Δραγούμης είναι μεταξύ των μελών των αθηναϊκών συναναστροφών του. Η ενασχόλησή του με τη λογοτεχνία και την τέχνη τον οδηγούν στη συγγραφή μυθιστορημάτων, διηγημάτων και ποιημάτων. Τα πρώτα γλυπτά του είναι τα μενταγιόν της Ζωής και της Μαρίκας Δραγούμη.

            Ως διπλωμάτης ο Γκομπινώ κατηγορήθηκε για μισελληνισμό εξαιτίας της στάσης του στην κρητική εξέγερση. Όμως, ως συγγραφέας ενδιαφέρθηκε σοβαρά για την Ελλάδα της εποχής του με σειρά άρθρων στην Επιθεώρηση Λε Κορεσποντάν με τίτλο «Το βασίλειο των Ελλήνων». Σε αυτά υποστηρίζει ότι η Ευρώπη και το ευρωπαϊκό φιλελληνικό κίνημα αρνήθηκε να κοιτάξει κατάματα την νεοελληνική πραγματικότητα και στηρίχθηκε μόνο στην ελληνική αρχαιότητα. Αντίθετα εκείνος στηρίχθηκε στην ελληνική κοινωνία της εποχής του την οποία γνώρισε και από την οποία εμπνεύστηκε δύο νουβέλες του την «Ακριβή Φραγκοπούλου» και το «Κόκκινο μαντήλι». Το πρώτο αναφέρεται στο πέρασμά του από τη Νάξο και σκιαγραφεί τον θαυμασμό του για την Αθηναία Ζωή Δραγούμη. Το δεύτερο είναι εμπνευσμένο από το νησί της Κεφαλονιάς και σατιρίζει τη λεγόμενη καλή κεφαλλονίτικη κοινωνία.

            Στο τέλος της μελέτης της αυτής η κα Μενεγάκη θέτει το ερώτημα : Φιλέλληνες ή μισέλληνες;  Παραθέτω μερικές σκέψεις της με τις οποίες συμφωνώ : «… είναι καιρός να εγκαταλείψουμε ετικέτες τόσο απλουστευτικές … Οι δύο άνδρες, ως διπλωμάτες, είχαν έλθει στην Ελλάδα, για να υπηρετήσουν τα συμφέροντα των χωρών τους και όχι βέβαια της δικής μας χώρας … ήσαν υποχρεωμένοι να εφαρμόσουν μια συγκεκριμένη πολιτική. Ως συγγραφείς και λόγιοι … αξίζει να τους αναγνωριστεί ότι προσπάθησαν, ο καθένας με τον τρόπο του, να αντικρίσουν τη νεοελληνική πραγματικότητα στις αληθινές της διαστάσεις.»

ΡΟΜΑΝΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Με το Λαμαρτίνο και τον Ουγκώ, η ρομαντική λογοτεχνία είναι στρατευμένη στα κοινωνικά προβλήματα του 19^ου αιώνα.

Η ποίηση του Δ. Σολωμού και του Α. Κάλβου αλλά και του Μ. Θεοδωράκη, που συνδύασε μουσική δημιουργία και κοινωνική στράτευση.

ΠΟΙΗΣΗ

ΥΜΝΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝ ΤΟΥ Δ.ΣΟΛΩΜΟΥ, ΜΙΑ ΑΓΝΩΣΤΗ ΓΑΛΛΙΚΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

            Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν είναι ένα διαχρονικό και παγκόσμιο ποίημα με το οποίο ο δημιουργός του – ο Σολωμός εν προκειμένω – ταυτίζει τον αγώνα ενός λαού με ολόκληρη την ανθρωπότητα. Η Ελευθερία είναι το υπέρτατο ηθικό και πολιτιστικό αγαθό και έχει το λίκνο της στην Ελλάδα. Οι μεταφράσεις του στις περισσότερες γλώσσες εντάσσονται στο φιλοσοφικό-ιδεολογικό κίνημα του φιλελληνισμού.

            Η κα Μενεγάκη παρουσιάζει μιαν άγνωστη γαλλική μετάφραση του Ύμνου εις την Ελευθερίαν που εμπεριέχεται σε συλλογή που είχε εκδοθεί στην Αλεξάνδρεια το 1909 και έφερε τον τίτλο HEURES JOYEUSES (Ευχάριστες στιγμές). Πρόκειται για μια σειρά από ποιήματα που απαγγέλλονταν περιστασιακά (poèmes de circonstance). Δύο όμως, από αυτά τα ποιήματα είναι πατριωτικού περιεχομένου και το δεύτερο με τον τίτλο ΗΥΜΝΕ Α LA LIBERTE (Ύμνος στην ελευθερία) είναι κατά γράμμα μεταφρασμένο από τα ελληνικά, όπως διατείνεται ο μεταφραστής του. Όμως, δεν πρόκειται για μια πιστή μετάφραση γιατί υπάρχουν σημαντικές παρεκκλίσεις από το πρωτότυπο. Επίσης ο μεταφραστής έχει αντικαταστήσει στίχους με δικούς του αυτοσχέδιους ή έχει δημιουργήσει από ένα στίχο ή και από μία λέξη μια ολόκληρη νέα στροφή. Προφανώς η προσπάθεια του μεταφραστή ήταν να συγκινήσει το γαλλικό κοινό και να προκαλέσει συνειρμικές παραστάσεις με το ένδοξο παρελθόν και τη Γαλλική Επανάσταση.

Ποιος ήταν ο μεταφραστής ; Πότε έγινε η μετάφραση ;  Σύμφωνα με την έρευνα της κας Μενεγάκη μεταφραστής ήταν ο Κερκυραίος Ζαν Μανεττάς που έζησε στο Παρίσι μεταξύ των ετών 1865-1871, φοιτητής φιλολογίας και κατόπιν νομικής. Ήταν η περίοδος των μεγάλων γεγονότων που συγκλόνισαν τη Γαλλία, την Ευρώπη και την Ελλάδα : γαλλοπρωσικός πόλεμος, πτώση της Δεύτερης Δημοκρατίας, Τρίτη Γαλλ.Δημοκρατία, Κομμούνα, εξέγερση της Κρήτης. Όλα αυτά τα γεγονότα είχαν μεγάλο αντίκτυπο στην Ευρώπη και στη Γαλλία. Άρα ο Έλληνας φοιτητής προσπάθησε να μεταφέρει το 1866 περίπου, έμμετρα, στροφές του σολωμικού ποιήματος που είχε εν τω μεταξύ καθιερωθεί ως ο Εθνικός Ύμνος της Ελλάδας και θέλησε κατ’αυτόν τον τρόπο να λειτουργήσει ως εγερτήριο σάλπισμα εμπνέοντας, όπως η γαλλική Μασσαλιώτιδα, πατριωτικά και φιλελληνικά συναισθήματα.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΜΕ ΤΑ ΦΤΕΡΑ ΤΟΥ ΙΚΑΡΟΥ : Ο ΕΤΙΕΝ ΚΑΜΠΕ ΚΑΙ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΙΚΑΡΙΑ

Ο Γάλλος συγγραφέας και εκδότης Ετιέν Καμπέ ήταν υπέρμαχος της σοσιαλιστικής μεταρρύθμισης. Οι δημοκρατικές του πεποιθήσεις και η αυστηρή κριτική που άσκησε στην κυβερνητική πολιτική της εποχής μέσω της εφημερίδας «Λαϊκός» προκάλεσαν τη δίωξή του και την εξορία του στην Αγγλία. Εκεί μελέτησε φιλοσοφία, και συγκεκριμένα την Πολιτεία του Πλάτωνα. Ο Άγγλος σοσιαλιστής Ρόμπερτ Όουεν τον επηρέασε καθοριστικά στη διαμόρφωση των πολιτικών και οικονομικών θεωριών του. Όταν επέστρεψε στη Γαλλία είχε διαμορφώσει την ιδεολογία του, η οποία στηριζόταν στην αγάπη, στην αδελφοσύνη και στην πεποίθηση πως η μετάβαση στο νέο πρέπει να γίνει με ειρηνικό τρόπο. Το 1842 εκδίδεται το μυθιστόρημά του Ταξίδι στην Ικαρία: φιλοσοφικό και κοινωνικό μυθιστόρημα, όπου περιγράφει τη ζωή μιας ιδεώδους κοινωνίας, οργανωμένης με βάση το θεμελιώδες κομμουνιστικό δόγμα ότι καθένας πρέπει να προσφέρει ανάλογα με τις δυνάμεις του και να απολαμβάνει ανάλογα με τις ανάγκες του.

Το περιεχόμενό του είναι εν ολίγοις το εξής : δύο Ευρωπαίοι ευγενείς, ένας Άγγλος και ένας Γάλλος, πληροφορούνται για ένα επίγειο παράδεισο που υπάρχει σε κάποιο μέρος της γης και ονομάζεται Ικαρία. Αποφασίζουν να μεταβούν στον τόπο αυτό, αφού πρώτα μάθουν τη γλώσσα των κατοίκων του, να δουν από κοντά την κοινωνία αυτή και να επιστρέψουν στις πατρίδες τους κηρύσσοντας το τέλειο αυτό κοινωνικό σύστημα.

Στον παράδεισο αυτό υπάρχουν παντού κήποι με λουλούδια ευωδιαστά, πλούσια βλάστηση και γάργαρα νερά. Στο πλαίσιο αυτής της ουτοπιστικής κοινωνίας η εργασία δεν είναι υποχρεωτική και απαγορεύεται η κυκλοφορία χρημάτων. Τα είδη πρώτης ανάγκης είναι αφορολόγητα και τα διάφορα οικονομικά αγαθά αποτελούν κοινωνικό κεφάλαιο. Ο λαός της Ικαρίας εκλέγει τη νομοθετική εξουσία και είναι υπεύθυνος για την απονομή της δικαιοσύνης. Αυτοί που εκλέγονται παραμένουν στο αξίωμά τους για ορισμένο χρονικό διάστημα, ώστε να αποσοβηθεί ο κίνδυνος μονοπώλησης της εξουσίας κα είναι υποχρεωμένοι να λογοδοτούν στη λαϊκή συνέλευση για τις πράξεις τους. Τέλος, προβλέπεται η απαλλαγή από την εργασία για τους άνδρες που έχουν συμπληρώσει το εξηκοστό έτος της ηλικίας τους και για τις γυναίκες που έχουν συμπληρώσει το πεντηκοστό. Από τη λεπτομερή περιγραφή της καθημερινής ζωής των Ικάριων είναι εμφανές ότι οι άνθρωποι αυτοί είναι οι μόνοι στον πλανήτη που έχουν κατακτήσει την ευτυχία. Όπως όλοι οι ουτοπιστές, ο Καμπέ πίστευε ότι η δύναμη του Λόγου και της Αλήθειας θα οδηγούσε στο θρίαμβο των ιδεών.

Τον Μάιο του 1847, ο Καμπέ, μέσω της εφημερίδας του Le Populaire (ο Φιλολαϊκός)  επιχείρησε να πραγματοποιήσει το κοινωνικό του όραμα, προσκαλώντας ταξιδιώτες, τους «Ικάριους», να ιδρύσουν στο Τέξας της Αμερικής, τις πρώτες Ικαρίες.  Με  την υλική συμπαράσταση των οπαδών του αγόρασε  μεγάλες εκτάσεις, και δημιούργησε μια πρότυπη ικαριανή κοινότητα, η οποία όμως δοκιμάστηκε γρήγορα από τις διαφωνίες και τις διαμάχες μελών της με αποτέλεσμα να διαλυθεί οριστικά το 1888, μετά τον θάνατο του εμπνευστή της. Ο Καμπέ είχε πεθάνει απογοητευμένος στις 8 Νοεμβρίου 1856 στο Σαιν Λουί των Ηνωμένων Πολιτειών όπου βρίσκεται ο τάφος του.

Η κα Μενεγάκη αναλύει με σαφήνεια και γλαφυρότητα τις δύο Ικαρίες. Την αρχαία Δολίχη που πήρε το όνομά της όταν ο Ίκαρος που «φιλοδόξησε να ξεπεράσει τις ανθρώπινες δυνατότητές του» και να πετάξει ως τον ήλιο έπεσε και πνίγηκε στο άγριο πέλαγός της και την Ικαρία του Καμπέ, τον φανταστικό τόπο της τέλειας κοινωνικής οργάνωσης και της απόλυτης Αρμονίας. Η σύγκριση είναι εντυπωσιακή. Η Ικαρία του Καμπέ λόγω της γεωγραφικής θέσης της είναι απομονωμένη και δυσπρόσιτη λόγω της αγριότητας του πελάγους της. Ο λαός της αναπτύσσει αρετές όπως η αδελφοσύνη, η αλληλεγγύη και ο ανθρωπισμός «στοιχεία που αποτελούν τις θεμελιακές αξίες του Ικάριου κομμουνισμού» και αναζητά «σε όλα το απαραίτητο, το ωφέλιμο και το ευχάριστο».

Η Ικαρία των Ανατολικών Σποράδων είναι και αυτή απομονωμένη λόγω του άγριου πελάγους και των απότομων ακτών της. Οι κάτοικοί της, γράφει η κα Μενεγάκη «ζούσαν βίο λιτό καταναλώνοντας με φειδώ και σύνεση τα αγαθά που τους παρείχε η γενναιόδωρη φύση του νησιού τους.» Ζούσαν σε μια «μικρή όαση ελευθερίας», με αρχές και αξίες που είχε εκθρέψει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Οι γυναίκες κατείχαν εξέχουσα θέση και απολάμβαναν ελευθερία και σεβασμό. Οι Ικάριοι είναι ίσοι ως προς τα ατομικά δικαιώματα χωρίς διάκριση φίλου. Στην Ικαρία του Καμπέ οι γυναίκες είναι ενάρετες, αξιοπρεπείς και συμμετέχουν ισότιμα στη μόρφωση, στην παραγωγή και σε όλα τα επαγγέλματα. Και οι δύο λαοί ο πραγματικός και αυτός της μυθοπλασίας είναι εναντίον κάθε βίας. Και στα δύο νησιά οι κάτοικοι δίνουν μαθήματα ανθρωπισμού και μεγαλοψυχίας.

Η σύγχρονη ιστορία της Ικαρίας έχει συνδεθεί με την ιστορία του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος. Επιλεγμένη από τον δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά ως τόπος εξορίας θα δεχθεί χιλιάδες εξόριστους κυρίως κομμουνιστές. Χαρακτηριστικό είναι το εμβατήριο ,που αναφέρει η κα Μενεγάκη, Το τραγούδισμα των Ικάρων γραμμένο από τον Μίκη Θεοδωράκη, εμβατήριο αγωνίας κατά πόσον ο άνθρωπος θα μπορέσει «να συγχρονίσει σε προσωπική και κοινωνική βάση την ατομική με τη συμπαντική Αρμονία» και που συμβολίζει τη διαχρονικότητα του ουτοπικού οράματος. Ο μεγάλος μουσικοσυνθέτης μας διηγείται κάτι αξιοπρόσεκτο : όταν οι εξόριστοι έφθασαν στα χωριά, έγινε απόπειρα εφαρμογής της κομμουνιστικής ιδεολογίας : βασική οργανωτική δομή της κάθε κοινότητας πολιτικών κρατουμένων (Ομάδα Συμβίωσης Πολιτικών Εξορίστων), ισόνομη κατανομή υποχρεώσεων και απολαβών. Δηλαδή μια μικρογραφία της Ικαρίας του Καμπέ.

Δεν γνωρίζουμε αν ο Ετιέν Καμπέ   είχε επισκεφθεί την Ικαρία ή την είχε γνωρίσει από την ταξιδιωτική λογοτεχνία. Ίσως ακόμη να μη γνώριζε ότι λίγους αιώνες πριν οι Ικαριώτες, στα χρόνια της αφάνειας, όπως γράφει ο Ιωάννης Μελάς, ζούσαν σχεδόν όπως ο ίδιος ο Καμπέ φανταζόταν την κοινωνία του. Οι σύγχρονοι Ικαριώτες τον τιμούν με την Εταιρεία Ικαριακών Μελετών, η οποία εξέδοσε το βιβλίο του "Ταξίδι στην Ικαρία", το βιβλίο του που είναι το έργο ενός οραματιστή.

ΒΙΚΤΩΡ ΟΥΓΚΩ: ΟΙ ΑΘΛΙΟΙ

Δύο είναι τα κεφάλαια του βιβλίου της κας Μαρίας Mενεγάκη που αναφέρονται στον Βίκτωρα Ουγκώ.

Το πρώτο με τίτλο «Ο Βικτώρ Ουγκώ και ο Ενζολοράς» αναφέρεται σε μια μυστική – μυστηριώδη συνάντηση του ποιητή της ελευθερίας με τον Ενζολορά. Αυτό  είναι το όνομα του κεντρικού ήρωα του μυθιστορήματός του οι Άθλιοι. Άρα πρόκειται για ανύπαρκτο πρόσωπο; Όχι βέβαια ! Ποιος ήταν τελικά ο Ενζολοράς που συναντά ο ποιητής αμέσως μετά την επιστροφή του από την εξορία; Η κα Μενεγάκη με αναφορές στο έργο του Γάλλου ρομαντικού συγγραφέα και πολιτικού μας  αποκαλύπτει ότι ο Ενζολοράς ήταν μια γυναίκα η Λουίζ Μισέλ, θρυλική ηρωίδα που πρωτοστάτησε στο εργατικό κίνημα του 1870, και η οποία υπέγραφε με αυτό το ψευδώνυμο.

                Αρχικά, η ελληνίδα επιστήμονας μας παρουσιάζει την Λουίζ Μισέλ ως την ευτυχισμένη νόθα κόρη ενός αριστοκράτη που ζει μέχρι τα 20 χρόνια της στον πύργο του παππού της, ως τη μεγάλη θαυμάστρια του Βικτόρ Ουγκώ με τον οποίο αλληλογραφεί και τον οποίο συναντά στο Παρίσι το φθινόπωρο του 1851,ως την «καλή δασκάλα, αντίθετη  βέβαια προς το καθεστώς, αλλά που περιοριζόταν να ανακουφίζει φιλανθρωπικά τις άπορες τάξεις. Καλή χριστιανή, «άγγελος της αυταπάρνησης και της ελπίδας» όπως την αποκαλούσαν».

                Στη συνέχεια η Λουίζ Μισέλ – Ενζολοράς είναι μέλος της μυστικής επαναστατικής οργάνωσης του Παρισιού «Οι φίλοι του Α ΜΠΕ ΣΕ», φανατική της Δημοκρατίας, των αρχών του Ρουσσώ και ενσαρκώνει τη λογική της Επανάστασης. Μιας επανάστασης που έπρεπε να επικρατήσει με κάθε μέσον. Η γυναίκα αυτή, όπως και όλοι οι άλλοι σύντροφοι της οργάνωσης, σύμφωνα με τον Ουγκώ, πίστευε στην Πρόοδο, πολέμησε όπως και ο ήρωας των «Αθλίων» ατρόμητα, υπεράνθρωπα, σαν «νέος Σπαρτιάτης», σαν τον Ενζολορά στις μάχες κατά τη διάρκεια της Κομμούνας. Αγέρωχα ατένισε τους στρατοδίκες, επωμίσθηκε τις ευθύνες προσπαθώντας να απαλλάξει τις συγκατηγορούμενές της και ζήτησε από τους δικαστές την καταδίκη της σε θάνατο. Δεν καταδικάζεται, αλλά στέλνεται εξόριστη στη Νέα Καληδονία. Όταν επιστρέφει με τη γενική αμνηστία του 1880 δεν θέλει να μιλούν για εκείνη, αλλά «για την κοινωνική επανάσταση και για τις γυναίκες αυτής της επανάστασης.»

                Η Λουίζ Mισέλ – Ενζολοράς είναι η πρώτη γυναικεία φυσιογνωμία που ταυτίζεται με το ανδρικό ηρωικό πρότυπο και ξεφεύγει από το δεύτερο πλάνο μέσα στο οποίο ήταν ενταγμένες οι γυναίκες της εποχής της ,γίνεται ίση με τον άνδρα-ήρωα και ισότιμη με αυτόν. Η μαχητικότητά της μένει πιστή μέχρι το τέλος ασπάζεται τις ακραίες επαναστατικές θεωρίες, την αθεΐα και τον αναρχισμό. Ευαγγελίζεται έναν κόσμο καινούριο που κτίζεται στα ερείπια του παλαιού. Όμως, η αγάπη της για τον ποιητή εξακολουθεί να υπάρχει. Γράφει στον Πωλ Μωρίς που της έστειλε τη μεταθανάτια έκδοση της ποιητικής συλλογής του Βικτόρ Ουγκώ Ολόκληρη η λύρα – Toute la lyre : «… να σας ευχαριστήσω για τους δύο υπέροχους τόμους … όπου βρίσκω, μέσα από τον θάνατο, στίχους του Δάσκαλου υπερβολικά ωραίους για μένα, και που ίσως κάποια μέρα γίνω αντάξιά τους.» Τόσο για τη Λουίζ Μισέλ όσο και για τον Βίκτωρα Ουγκώ «αγαπώ σημαίνει δρω» και για τους δύο αυτή ήταν η πυξίδα της ζωής τους.

ΒΙΚΤΩΡ ΟΥΓΚΩ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

                Τη δεύτερη μελέτη της για τον Ουγκώ η κα Μενεγάκη την αφιερώνει στη συμβολή του ποιητή στην παιδική λογοτεχνία. Όταν ο μεγάλος ρομαντικός συγγραφέας δημοσίευσε την ποιητική του συλλογή με τον τίτλο Η τέχνη να είσαι παππούς έτυχε αρνητικής κριτικής από το σύνολο σχεδόν των κριτικών του καιρού του. Παρόλα αυτά ο Ουγκώ ενδιαφέρεται για τα παιδιά και γράφει γι’ αυτά για λόγους συναισθηματικούς, κοινωνικούς ή ηθικούς. Άλλωστε ο ίδιος από την ηλικία των 13 ετών άρχισε να γράφει τα αυτοβιογραφικά του ποιήματα . Με την πάροδο του χρόνου, ο ποιητής εξακολουθεί να ασχολείται με τα παιδιά και από τη δική του κοινωνική τάξη θα περάσει στο αδικημένο παιδί της κοινωνίας που "η ευτυχία είναι δικαίωμά του". Στους Άθλιους υπάρχουν παιδιά ευτυχισμένα, παιδιά εγκαταλελειμμένα, παιδιά θύματα της κοινωνικής αθλιότητας με κορύφωμα την παιδική μορφή του Γαβριά - το χαμίνι του Παρισιού που θα πέσει τραγουδώντας στα οδοφράγματα πολεμώντας για τα ιδανικά της δημοκρατίας. Ο ήρωας αυτός - "Το παιδί της Γαλλίας"  θα εμπνεύσει τον Μάρκο Αυγέρη όταν έγραφε το ποίημα του για την εξέγερση των φοιτητών της Νομικής κατά της δικτατορίας. Η παιδική αθωότητα αντιπαρατίθεται στη διαφθορά των μεγάλων, εξ ου, όπως γράφει η κα Μενεγάκη ο συμβολισμός της παιδικότητας και ιδίως της νηπιακής ηλικίας που προσδίδει μια υπερφυσική, μεταφυσική δύναμη ενάντια στο κακό.

                Στο τέλος στης ζωής του ο Βικτόρ Ουγκώ σε αντίθεση με τη Λουίζ Μισέλ πιστεύει όσο ποτέ άλλοτε στον Θεό αγωνίζεται με ειρηνικά  μέσα για την πρόοδο και την ειρήνη και εξακολουθεί να πιστεύει στην τέχνη " που θέλγει, αλλά και εκπολιτίζει, που αλλάζει λίγο τον άνθρωπο".

                                                                        ΣΟΦΙΑ ΜΩΡΑΙΤΗ