HELVETIUS : ΠΕΡΙ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ

Περί πνεύματος, De l’Esprit, είναι ο τίτλος του πρώτου βιβλίου που εξέδωσε ο Helvétius το 1758 στο Παρίσι από τις εκδόσεις Durand.

Η έκδοση δεν φέρει το όνομα του συγγραφέα, γεγονός το οποίο δεν στάθηκε ικανό για να προστατεύσει τον γάλλο φιλόσοφο από τον θόρυβο και τις καταδίκες που την ακολούθησαν. Παρά τη θέλησή του να αποφύγει αντίποινα και καταδίκες, ο κρατικός μηχανισμός με εκφραστές τα μέλη του Κοινοβουλίου και τους δόκτορες της Σορβόννης, αλλά και η επίσημη Καθολική Εκκλησία της Γαλλίας με επικεφαλής τον Αρχιεπίσκοπο, ο οποίος ακολουθούσε κατά γράμμα τις εντολές του Πάπα, καταδίκασαν το έργο. Η παρέμβαση του Βασιλιά δεν έσωσε τον συγγραφέα, απάλυνε απλά την αυστηρότητα της κριτικής εναντίον του.

Η θεματική του έργου, όπως είναι ο τίτλος του βιβλίου και όπως ο συγγραφέας αναφέρει στην εισαγωγή, είναι το πνεύμα. Θέμα ενδιαφέρον και καινούριο για την εποχή του. Το πνεύμα συνδεδεμένο με την καρδιά και τα πάθη του ανθρώπου, συνδεδεμένο με την ηθική των ανθρώπων όλων των εθνοτήτων και με τις πολιτικές κυβερνήσεις που έχουν ως σκοπό τους το κοινό καλό. Ο Helvétius θεωρεί ότι η ηθική είναι επιστήμη, όπως όλες οι άλλες επιστήμες και ότι αντικειμενικός του σκοπός είναι η αναζήτηση της αλήθειας, γιατί η αλήθεια είναι η μόνη χρήσιμη στον άνθρωπο. Η ηθική  είναι απαραίτητα σύμφωνη με αυτήν που πρεσβεύει η θρησκεία. Εάν, κατά τύχη, κάποια από αυτές τις αρχές που εκφράζει στρέφεται εναντίον του ανθρώπου την αποκηρύσσει.

Ο άνθρωπος έχει δύο ικανότητες : τη φυσική αίσθηση με την οποία αντιλαμβάνεται τα εξωτερικά ερεθίσματα και τη μνήμη, η οποία είναι μία αίσθηση διαρκής, αλλά εξασθενημένη που διατηρεί την εντύπωση που μας προκάλεσαν τα αισθήματα.  Οι ικανότητες αυτές, κοινές τόσο στον άνθρωπο όσο και στα ζώα, θα δώσουν ένα περιορισμένο αριθμό ιδεών.

Ο Helvétius τάσσεται υπέρ της θέσης του Condillac, ότι η αισθαντικότητα παράγει όλες τις ιδέες. Ανάμνηση σημαίνει αίσθηση. Οι λειτουργίες του πνεύματος, δηλαδή η ικανότητα αντίληψης των ομοιοτήτων και των διαφορών, των σκοπιμοτήτων ή μη μειώνονται σύμφωνα με τον συγγραφέα χάρη στην φυσική αίσθηση.  Η φιλοσοφία του Helvétius  είναι εμπειρική και στηρίζεται στην αισθησιαρχία. Το ίδιο το πνεύμα συγκρίνει τις ιδέες και τις αισθήσεις μας που προέρχονται από τις λέξεις. Αυτές με την σειρά τους, ορίζουν τα αντικείμενα σε σχέση με τον άνθρωπο και μεταξύ τους, δηλαδή τις ομοιότητες και τις διαφορές, την αρμοδιότητα ή μη που έχουν μεταξύ τους. Άρα, η κρίση είναι αυτή η ίδια η αντίληψη και όλες οι λειτουργίες του πνεύματος περιορίζονται σε αυτήν την κρίση. Το κρίνειν είναι το ίδιο με το αισθάνεσθαι. Η μέθοδος που ο άνθρωπος χρησιμοποιεί είναι το μέσον που μας οδηγεί στο αποτέλεσμα μετά από ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης

Τα πάθη μας οδηγούν στο λάθος γιατί κατευθύνουν την προσοχή μας προς μία μόνο πλευρά του αντικειμένου που μας παρουσιάζουν και δεν μας επιτρέπουν να το εξετάσουμε από όλες τις πλευρές. Η άγνοια είναι η κύρια αιτία των λαθών μας. Πιστεύουμε ότι η πλευρά ενός αντικειμένου που βλέπουμε είναι ό,τι πρέπει να δούμε από αυτό το αντικείμενο.

Ο συγγραφέας δέχεται ότι οι άνθρωποι βλέποντας σωστά, κάνοντας ορθές κρίσεις και συγκρίσεις με βάση τις αρχές τους, καταλήγουν συχνά σε αμφιλεγόμενα συμπεράσματα. Γιατί ;  Διότι δεν έχουν στην μνήμη τους όλα τα θέματα σύγκρισης από τα οποία θα οδηγηθούν στην αλήθεια που αναζητούν. Σκέπτονται ότι έχουν όλα τα στοιχεία του θέματος και εκεί είναι το λάθος τους. Εν απουσία πάθους, η άγνοια δρα. Η άγνοια είναι η κύρια αιτία των λαθών μας. Η αγάπη και η αυτοεκτίμηση είναι απλά συναισθήματα που πηγάζουν από την ίδια την φύση. Αυτά τα συναισθήματα μετατρέπονται σε κακία ή αρετή ανάλογα με τον άνθρωπο και τον χαρακτήρα του. Η αγάπη προς τον άνθρωπο πρέπει να εκδηλώνεται με την αποδοχή των ελαττωμάτων του και με την συγχώρηση.

Ο Helvétius αναρωτιέται εάν ο άνθρωπος είναι ελεύθερος για την επιλογή των μέσων που χρησιμοποιεί προκειμένου να γίνει ευτυχισμένος. Δέχεται ότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερος στην επιλογή των μέσων που θα τον κάνουν ευτυχισμένο, ελεύθερος όμως στην περίπτωση αυτή  σημαίνει ότι είναι και  «φωτισμένος» . Ο Locke το έχει αποδείξει : είμαστε μαθητές φίλων, συγγενών, αναγνωσμάτων, όλων των πραγμάτων που μας περιτριγυρίζουν.

  Από την πλευρά του το κοινό  υπολογίζει την εκτίμησή του ανάλογα με το συμφέρον του. Ο κάθε ιδιώτης κρίνει τα πράγματα, αλλά και τα άτομα σύμφωνα με την ευχάριστη ή δυσάρεστη εντύπωση που αυτά του δημιουργούν. Το συμφέρον λοιπόν, είναι αυτό που κυριαρχεί στην κρίση μας.

To πνεύμα δεν μπορεί να είναι το ίδιο για όλους. Η ανισότητα του πνεύματος που παρατηρείται μεταξύ των ανθρώπων εξαρτάται « από την διακυβέρνηση του κράτους όπου ζουν, από την μικρή ή μεγάλη επιθυμία που έχουν για να διακριθούν και από τις μικρές ή μεγάλες ιδέες που αποτελούν το αντικείμενο των διαλογισμών τους.»

Ο ορισμός  που δίνει ο Helvétius στη λέξη πνεύμα είναι ανακάλυψη, παραγωγή. Υπάρχουν δύο τύποι ανακάλυψης : ο πρώτος είναι παράγωγο της τύχης και ο δεύτερος οφείλεται στο πνεύμα, το οποίο ορίζει σαν την ανακάλυψη μιας νέας σχέσης αντικειμένων ή ιδεών Το πνεύμα σύμφωνα με όσα γράφει ο συγγραφέας είναι ένα σύνολο ιδεών και νέων συνδυασμών. Το φιλοσοφικό ιδεώδες για τον Helvétius είναι η συλλογή όσο το δυνατόν περισσότερων ιδεών διαρκώς ανανεωνόμενων.

Η αρνητική μορφή του πνεύματος παρουσιάζεται από τον Helvétius με το  σκιαγράφημα του ανθρώπου που θεωρεί ότι τα ξέρει όλα και σκέπτεται για όλα. Είναι ο άνθρωπος με περιορισμένη διανοητική ικανότητα σύμφωνα με τον φιλόσοφο. Ποιο είναι το σωστό πνεύμα και ποια η αξία του ; Βασική προϋπόθεση είναι να υπάρχει η απελευθέρωση των παθών. Το σωστό πνεύμα είναι, σύμφωνα με τον Helvétius, το πνεύμα που έχει την ικανότητα να εξάγει σωστά συμπεράσματα, να εκφράζει σωστές και αληθινές γνώμες από τα στοιχεία που του παρουσιάζουν και να συντελεί στην πρόοδο του ανθρώπινου γένους. Η νομοθεσία και η εκπαίδευση είναι οι δύο πυλώνες που στηρίζουν την κοινωνία. Με τις απαραίτητες αλλαγές στη νομοθεσία του κράτους και του εκπαιδευτικού συστήματος η κοινωνία θα ανανεωθεί και αυτή η ανανέωση θα συντελέσει στην ευτυχία και στη διαρκή πρόοδο των πολιτών.

                                                                                     Σοφία Μωραΐτη