HELVETIUS ΚΑΙ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

                        

O Claude Adrien Helvétius γεννήθηκε στις αρχές του 18^ου αιώνα το 1715, έτος θανάτου του Λουδοβίκου 14^ου, η βασιλεία του οποίου, τουλάχιστον κατά ένα μεγάλο μέρος της, σημάδεψε τη δόξα της μοναρχίας στη Γαλλία. Την ίδια χρονιά πεθαίνει  ο Malebranche ένας από τους περισσότερο ένθερμους υποστηρικτές του Descartes. Οι Fénelon, Pascal, Bossuet είχαν πεθάνει λίγο ενωρίτερα και νέες σκέψεις και νέα θέματα άρχιζαν να απασχολούν τη γαλλική σκέψη.

Όταν ο Helvétius ήταν ακόμη νέος, οι ηλικιωμένοι Abbé de Saint Pierre και Fontenelle επηρέασαν τη σκέψη του. Ο τελευταίος, είχε καταφέρει να συνδυάσει την Κωμική Όπερα με την σοβαρότητα των σπουδαιότερων θεμάτων της επιστήμης. Το ίδιο συνέβη και με τους ώριμους και ήδη γνωστούς φιλοσόφους Montesquieu και Voltaire. Oι Diderot, d’Alembert, Rousseau και Condillac είχαν την ίδια ηλικία και επομένως ήταν φυσικές οι αλληλεπιδράσεις.

            Από την άλλη πλευρά της Μάγχης, οι βασικοί Άγγλοι φιλόσοφοι που είχαν τις ίδιες φιλοσοφικές σκέψεις με τον Helvétius και ήταν σύγχρονοί του ήταν οι Hume, Smith και Hartley. Ο Shaftesbury, για τον οποίο άσκησε κριτική ο Helvétius σχετικά με την «Moral sense» θεωρία του, είχε πεθάνει δύο χρόνια πριν από τη γέννησή του.

            Ο Helvétius δεν είχε κληρονομήσει από τους προγόνους του κάποια ροπή για τη λογοτεχνία ή τη φιλοσοφία αφού για τρεις γενεές όλοι ασκούσαν το επάγγελμα των γιατρών.^[1] Ο προπάππους του, Johan Frederic Schweitzer (1631-1709), κατάγονταν από Γερμανική αριστοκρατική οικογένεια και έμενε στο Palatinat^[2], απ’όπου και έφυγε ως καθολικός. Για τον λόγο αυτόν υποχρεώθηκαν λόγω θρησκευτικών πεποιθήσεων να  καταφύγουν στην Ολλανδία και από εκεί στη Γαλλία, αλλάζοντας το  αρχικό επώνυμό τους Schweitzer με το λατινικοποιημένο Helvetius.  Ο τέταρτος γιος του Jean Adrien (1662-1727) έφερε στην οικογένεια πλούτη και διακρίσεις. Εγκατεστημένος στο Παρίσι, πήρε τη γαλλική υπηκοότητα, έκανε πειράματα με το φυτό ιπεκακουάνχα και έσωσε από τη δυσεντερία τον διάδοχο της Γαλλίας. Οι ικανότητές του αυτές του προσέδωσαν εκτός από τη φήμη και τίτλους ευγενείας από τον Λουδοβίκο 14^ο. Ο δεύτερος γιος του παππού του ο Jean Claude Adrien (1685-1755) και πατέρας του συγγραφέα των βιβλίων De l’Esprit και De l’Homme, ήταν ένας από τους γιατρούς του Λουδοβίκου 14^ου κατά το τέλος της ζωής του, έσωσε τη ζωή του Λουδοβίκου 15^ου , όταν ο τελευταίος ήταν πέντε χρονών^[3] και έγινε ο γιατρός της βασίλισσας Marie Lesczynska. Παρόλα αυτά, η οικογένεια δεν έμεινε ικανοποιημένη από τις επαγγελματικές της επιτυχίες, Τα μέλη της ασχολήθηκαν με τη συγγραφή και την έρευνα παράλληλα με την κοινωνική προσφορά. Αποτελούσε παράδοση και ένα από τα χαρακτηριστικά των μελών της οικογένειας Helvétius,  η εργασία, η έρευνα, η φαντασία και η παρατήρηση^[4]. Η οικογενειακή αυτή παράδοση συνετέλεσε στη διαμόρφωση του χαρακτήρα και της προσωπικότητας του Claude Adrien, μοναδικού γιου του Jean Claude Adrien.  Ίσως μάλιστα να συνετέλεσε και στη διαμόρφωση του κεντρικού κινήτρου στα γραπτά του που είναι η εμπειρική ευημερία του ατόμου. Όπως και ο William James, ο Helvétius πλησίασε τη φιλοσοφία υπό το πρίσμα της ιατρικής σκέψης.

            Η παιδική και εφηβική του ηλικία δεν παρουσιάζουν κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ένδεκα ετών εγγράφεται στο Κολλέγιο Louis le Grand. Είναι ένας μέτριος μαθητής στα μαθήματα, με εξαίρεση τις κλασικές σπουδές. Ο ουμανιστής Père Poirée, ο οποίος υπήρξε ενωρίτερα καθηγητής του Voltaire, αντιλαμβάνεται την έφεσή του για την κλασική λογοτεχνία. Με την καθοδήγησή του εμβάθυνε στη μελέτη των κλασικών γλωσσών και της φιλολογίας και επηρεάστηκε από τον τρόπο έκφρασης και γραφής τους, πράγμα που φαίνεται στα έργα του. Η ευκολία έκφρασης, ο επιγραμματικός και μεταφορικός τρόπος γραφής του, οι συχνές αναφορές και τα παραδείγματα σε γεγονότα της κλασικής λογοτεχνίας και ιστορίας είναι ενδεικτικά της ευρείας γνώσης του. Αν και μαθητής των Ιησουϊτών μοναχών, όπως ο Voltaire και ο Diderot, δεν ενστερνίστηκε τις απόψεις τους που ήταν υπέρ της πίστης και της θρησκείας και εναντίον της φιλοσοφίας, υπέρ της υπακοής και κατά της ανεξαρτησίας.

Ο Helvétius στηρίχθηκε αρχικά στη φυσική επιστήμη και στη συνέχεια στην οικογενειακή παράδοση προκειμένου να διαμορφώσει τη φιλοσοφική του σκέψη. Ένας άλλος φιλόσοφος που επέδρασε σημαντικά σε αυτήν ήταν ο Locke τα Δοκίμια του οποίου είχε μελετήσει ήδη από το Κολλέγιο. Ο Saint-Lambert αναφέρει ότι η μελέτη των έργων του Locke και ιδιαίτερα του βιβλίου του Entendement humain ήταν για τον Helvétius μια «επανάσταση» για τη διαμόρφωση των ιδεών του.^[5] Παρά το γεγονός ότι τα μαθήματα λογικής στο κολλέγιο ήταν ανιαρά και γεμάτα βερμπαλισμό και σχολαστικισμό, ο εμπειρισμός του διάσημου Άγγλου φιλόσοφου εισχωρούσε στη γαλλική κοινωνία που ποθούσε για ηδονή, επιστήμη και υψηλή διανόηση. Ο Voltaire είχε φέρει από την Αγγλία, το 1729, τη θεωρία της αισθησιαρχίας παράλληλα με το επιστημονικό πνεύμα του Newton. Από την πλευρά του ο Locke δεν ήταν μόνο αυτή η ιστορία της ψυχής που ο συγγραφέας του βιβλίου Lettres philosophiques αντιπαρέθετε στο μυθιστόρημα του Descartes, ήταν ακόμη η μελέτη θεμάτων οικονομίας, πολιτικής και νομοθεσίας που λύνονταν με αυτήν τη μέθοδο. Οι θέσεις του  Locke επηρεάζουν τη φιλοσοφική σκέψη του Helvétius, ώστε προτείνει στον Voltaire να γράψει ένα ποίημα που θα αποδεικνύει ότι «ο Locke άνοιξε τον δρόμο προς την αλήθεια, η οποία δεν είναι άλλη από την ευτυχία». Για τον Helvétius ο Locke είναι «ο μόνος που δέχθηκε τις αχτίδες της αλήθειας μέσα στην ομίχλη της δεισιδαιμονίας» και προτρέπει : «αφήστε τον Locke να γίνει ο οδηγός σας».

Παρ’όλα αυτά, σύμφωνα με τον Jean-Philibert Damiron στο έργο του Mémoire sur Helvétius, Paris, 1854 ο Helvétius «δεν ανήκει ούτε στη μεγάλη οικογένεια των φιλοσόφων, ούτε σε αυτήν του Locke παρά το γεγονός ότι αναπτύσσει ή καλύτερα υπερβάλει σε ορισμένα σημεία της θεωρίας του τελευταίου»^[6]. Από την πλευρά του ο Α. Keim στη μελέτη του για τον Helvétius συμφωνεί με τη θέση αυτή και πιστεύει ότι ο φιλόσοφος δεν αποδεχόταν κατά γράμμα τις ιδέες του Locke, παρά το γεγονός ότι είχε επηρεαστεί πολύ από αυτές.^[7] Ο ίδιος δέχεται ότι ο Helvétius είχε από πολύ ενωρίς διαμορφώσει τη φιλοσοφική του σκέψη και σύμφωνα με τον Saint-Lambert στράφηκε προς τη νομική προσπαθώντας να βρει τις σχέσεις των νόμων με τη φύση και την ευτυχία των ανθρώπων.^[8]

Γιος και εγγονός γιατρών που ήταν φιλεύσπλαχνοι και ελεήμονες, μεγαλωμένος μέσα σε ένα οικογενειακό περιβάλλον διανοουμένων όπου η παρατήρηση και η οξύτητα του πνεύματος υπερτερούσαν του κλίματος της βασιλικής αυλής, παρακολουθώντας τα μαθήματα στο κολλέγιο όπου τα ιστορικά γεγονότα της Ρώμης, η φιλοσοφία των Στωικών και οι μεγάλοι συγγραφείς κυριαρχούσαν στη διδακτική ύλη, ήταν βέβαιο ότι η διαμόρφωση της σκέψης του Helvétius θα εστιαζόταν στον διαστοχασμό και τον προβληματισμό πάνω στα γεγονότα, στα ήθη, τον ρόλο και τη φύση των νόμων. Με την προβληματική αυτή, ο Helvétius πορεύεται παράλληλα με τα μεγάλα πνεύματα του αιώνα του.

            H οικογένειά του ανήκε στην πλούσια αστική τάξη και όχι στην αριστοκρατία, ήταν πολύ αγαπητή από τη Βασίλισσα και έτσι οι γονείς που προορίζουν τον γιο τους για καριέρα στα οικονομικά, του αγοράζουν, το 1738, τη θέση του Γενικού φοροεισπράκτορα, θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι την ημέρα της αποχώρησής του το 1748. Ο Saint Lambert αναφέρει ότι ο πατέρας του Helvétius πίστευε, και όχι άδικα, ότι αυτό ήταν για τον γιο του το επάγγελμα που θα του απέφερε οικονομική άνεση και ελεύθερο χρόνο για να ασχοληθεί με τα λογοτεχνικά του ενδιαφέροντα. Αυτό το επάγγελμα συμφωνεί να ακολουθήσει ο Helvétius αποδεχόμενος την πατρική επιλογή. Για τον σκοπό αυτό η οικογένειά του τον στέλνει στην πόλη Caen κοντά στο θείο του από την πλευρά της μητέρας του M. d’Armancourt, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για τα αγροκτήματα.

            Είναι γνωστή η δύναμη αυτής της πλουτοκρατίας των αγρών και των εσόδων στον 18^ο αιώνα. Οι αδελφοί Goncourt μίλησαν εκτενώς γι’αυτόν τον στρατό των 50.000  ανδρών, οι βαθμοί των οποίων ξεκινούσαν από τον απλό φύλακα, συνέχιζαν με τους αντιπροσώπους, τους γενικούς φοροεισπράκτορες, τους γενικούς διευθυντές φοροεισπρακτόρων και τελείωναν με τον θησαυροφύλακα. Όλοι αυτοί ανήκαν στην τρίτη κοινωνική τάξη, τη λεγόμενη tiers état. Η τάξη αυτή συμπεριελάμβανε όλους τους Γάλλους πολίτες που δεν ανήκαν στον κλήρο ή στην αριστοκρατία. Η κίνηση αυτή των εσόδων έδινε τη δυνατότητα στην Γαλλία άμεσου και τεράστιου πλουτισμού. Έτσι, οι μεγάλες οικογένειες που ασχολούνταν με αυτό το επάγγελμα αποτελούσαν ένα κράτος εν κράτει. Οι γενικοί φοροεισπράκτορες ήταν «οι Μαικήνες και οι Μέδικοι» του αιώνα του Λουδοβίκου 15^ου, σύμφωνα με τη ρήση της Mme de Pompadour.^[9] Ο κοσμοπολίτης Helvétius, λίγο χρηματιστής, λίγο αριστοκράτης, δεν έπρεπε να αποτύχει σε αυτόν τον ρόλο, αναφέρει ο Jean-Philibert Damiron  με κάποια πίκρα στην αρχή της μελέτης του για τον  Helvétius και ο Α. Keim στη δική του προσθέτει ότι είναι ένας άνθρωπος των γραμμάτων και μάλιστα ένας από τους σημαντικούς ανθρώπους των γραμμάτων, γιατί μπορεί κάποιος να ασκεί ένα οποιοδήποτε επάγγελμα σε μία χώρα και παράλληλα να είναι ένας ονομαστός άνθρωπος της πέννας.

            Ο Grimm από την πλευρά του γράφει ότι η τοποθέτηση αυτή του Helvétius ήταν ένδειξη της βασιλικής εύνοιας προς τα παιδιά των πρώτων γιατρών της βασιλικής οικογένειας.^[10] Η εμπειρία του και τα οικονομικά θέματα που αντιμετώπισε κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη θέση αυτή είναι αποτυπωμένα και στα δύο βιβλία του De l’Esprit και De l’Homme. Παρ’όλα αυτά ο Helvétius δεν ήθελε οι επαγγελματικές του δραστηριότητες να κυριαρχήσουν στη ζωή του. H αγάπη της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας υπήρχε μέσα του. Κατά την περίοδο της παραμονής του στην Caen ασχολείται με την ποίηση. Γράφει στίχους τους οποίους όμως δεν κρατά. Γράφει επίσης και μία τραγωδία  με τίτλο Ο κόμης της Φιέσκας. Όταν ο Voltaire διάβασε το έργο χαρακτήρισε τον συγγραφέα του ως ένα μεγάλο ταλέντο. Το έργο αυτό δεν ανέβηκε ποτέ στο θέατρο και δεν έχει σωθεί.

            Ο Helvétius που αγαπά πολύ το θέατρο είχε στο σπίτι του στην εξοχή ιδιωτική θεατρική σκηνή. Παράλληλα με τις επαγγελματικές του δραστηριότητες μελετά θεατρικά έργα και βοηθά θεατρικούς συγγραφείς όπως ο Μarivaux και ο Saurin. Η παραμονή του στην Caen  είναι έντονα δημιουργική : μαθαίνει ό,τι είναι χρήσιμο και απαραίτητο για την επαγγελματική του θέση. Από την στιγμή αυτή η φιλοδοξία του είναι μεγάλη : φιλοδοξία για διάκριση και για δόξα. Είναι η πιο γόνιμη περίοδος της ζωής του γιατί διαμορφώνει τις ιδέες του και συντάσσει φιλοσοφικά ποιήματα. Τα ποιήματά του: Επιστολή περί αγάπης της μελέτης, Περί μετριοπάθειας, Επιστολή περί Ηδονής είναι αυτής της χρονικής περιόδου. Στις 28 Νοεμβρίου 1737 ο  Helvétius γίνεται μέλος της Académie des Belles-Lettres de Caen.

 Το 1738, έτος δημοσίευσης των Lettres Persanes από τον Montesquieu, σε ηλικία είκοσι τριών ετών έγινε μέλος της Εταιρείας Γενικών φοροεισπρακτόρων, θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι το 1748 οπότε και παραιτήθηκε. Η παραίτησή του οφείλεται στο γεγονός ότι ήταν δύσκολο να συνδυάσει το πνεύμα της προόδου με αυτό της επιβολής φόρων. Κατά την δεκαετία αυτή, εκτός από τις πνευματικές και επαγγελματικές του δραστηριότητες, οι οποίες είναι σημαντικές, ο Helvétius αποκτά και μιαν άλλη φήμη αυτή του εραστή.

Κατά την ίδια πάντα χρονική περίοδο συναντά τον Voltaire, ήδη φίλο του πατέρα του. Μεταξύ των ανδρών αναπτύσσεται μια βαθειά φιλία η οποία διαρκεί μέχρι τον θάνατο του Helvétius.  Όπως όλοι οι φερέλπιδες νέοι της εποχής του που ήθελαν να διακριθούν στην λογοτεχνία  ο Helvétius απευθύνεται στον φίλο της οικογένειάς του τον Voltaire. Την εποχή εκείνη ο Voltaire ήταν ήδη γνωστός μετά το επιβεβλημένο ταξίδι του στην Αγγλία, την επιτυχία των θεατρικών έργων του Œdipe και Henriade και την ενασχόλησή του εκτός από την ποίηση, με την αστρονομία και τη φυσική. Διέδιδε παντού τις νέες αντιλήψεις της φιλοσοφίας του, ήταν ο συνεχιστής του Corneille και του Racine, ο ιστορικός του Charles XII. Τον αγαπούσαν, τον αμφισβητούσαν και τον φοβούνταν. Είχε δώσει πολλά και περίμεναν ακόμη περισσότερα από το ευρύ και εκπληκτικό πνεύμα του. Κοντά στην μαρκησία du Chatelet, στο Cirey, δημιούργησε το δικό του βασίλειο της διανόησης και διέδωσε το γαλλικό πνεύμα στην τότε φωτισμένη Ευρώπη.

Ο Voltaire ήταν ο φίλος, ο δάσκαλος και ο υπερασπιστής. Σε επιστολή του προς τον Helvétius αναφέρεται στην επιστήμη του πατέρα του και στο ταλέντο του γιου του: «Μόλις έλαβα αγαπητέ μου εγγονέ του Απόλλωνα, μια επιστολή του πατέρα σας και μία δική σας. Ο πατέρας θέλει να με γιατρέψει, ενώ ο γιος θέλει να με ευχαριστήσει. Είτε ανυπομονώ, είτε υποφέρω, συμφωνώ, αρκεί οι στίχοι σας να είναι όμορφοι. Καλλιεργείστε το πνεύμα σας, αγαπητό μου παιδί και σε σας ο άνθρωπος, ο ποιητής και ο φιλόσοφος θα εκτιμηθούν εξίσου. Σας αγαπώ πάρα πολύ για να σας πω ψέματα.»^[11]

Το 1751 παντρεύτηκε μία γυναίκα αριστοκρατικής καταγωγής, την Anne Catherine de Ligneville d’Autricourt (1719-1800),  μιας κόρης από τα είκοσι ένα παιδιά ενός πτωχεύσαντος αριστοκράτη από την Λωρραίνη με πολλές όμως διασυνδέσεις. Την συνάντησε στο σαλόνι της θείας της Mme de Graffigny και γοητεύθηκε από την ομορφιά, τη γοητεία και την εξυπνάδα της. Το μεγαλύτερο μέρος της έγγαμης ζωής τους το πέρασαν στην εξοχή, στην ιδιοκτησία του Helvétius στη Voré.

Όπως ο Voltaire, ο Diderot, ο Montesquieu έτσι και ο Helvétius θα διατηρήσει την αγάπη και την επαφή με την μελέτη για την  απόκτηση επιστημονικών γνώσεων. Είναι γνωστή η αγάπη του και ο θαυμασμός του για τις αλήθειες της φυσικής του Νewton καθώς και ο ενθουσιασμός του για τον Locke. Η ηθική , κατά τον Helvétius, δεν διαφέρει από την αγάπη, αγάπη για τις γυναίκες και τις ηδονές, παρόλα αυτά όμως την θεωρεί σαν μια επιστήμη. Αφενός υπάρχει η επιθυμία διάκρισης και αφετέρου η κατανόηση της σημασίας εννοιών και ανακαλύψεων. Στρέφεται προς τα μαθηματικά αλλά τα εγκαταλείπει. Στην ηλικία των 25 ετών όπως αναφέρει ο Saint Lambert, τον κέρδισε η φιλοσοφία στην οποία έμεινε πιστός μέχρι το τέλος. Οι κοινωνικές του σχέσεις το αποδεικνύουν, καθώς και η επιθυμία του να γνωρίσει τους σημαντικούς ανθρώπους της εποχής του, να μαθητεύσει κοντά τους προκειμένου να μάθει τη μέθοδό τους και τα συναισθήματά τους. Αναφέρει σε αυτούς τις απόψεις του και περιμένει την εποικοδομητική κριτική τους.

Έτσι  ξεκινά τις έρευνές του. Ο Saint Lambert γράφει ότι ο Helvétius διέκρινε αμέσως τις νέες ιδέες. Στα επτά χρόνια που ακολούθησαν την παραίτησή του από τη θέση του γενικού φοροεισπράκτορα, αφιερώθηκε στη μελέτη της φιλοσοφίας. Διέκοψε μόνο για ένα μικρό διάστημα της αρρώστιας και του θανάτου του πατέρα του, που ήταν πρώτος γιατρός της Βασίλισσας και πολύ αγαπητός της, γιατρός-καθηγητής της ιατρικής στο Παρίσι, γιατρός-σύμβουλος του Βασιλιά και Γενικός Επιθεωρητής των νοσοκομείων του Παρισιού.

Ακολούθησε κατά γράμμα τις φιλολογικές παρατηρήσεις του Voltaire και το παράδειγμα του Buffon, ο οποίος έγραφε τέλεια. Ο Diderot κατηγόρησε τον συγγραφέα του De l’Esprit και του  De l’Homme για τη μέθοδό του. Συνέλεγε τις ιδέες του πριν τις ταξινομήσει, τις περισσότερες φορές αυθαίρετα. Ο Helvétius εργαζόταν πολύ. Η φιλοδοξία του για τα γραπτά του ήταν μεγάλη και δεν έμενε εύκολα ευχαριστημένος. Για τον λόγο αυτό επανεξέταζε συνεχώς τα έργα του προκειμένου να γίνουν ευχάριστα στον αναγνώστη και περισσότερο κατανοητά.

Η περίοδος που ο Helvétius ήταν γενικός φοροεισπράκτορας  δεν ήταν ιδιαίτερα πλούσια σε συγγραφική δραστηριότητα. Το φιλοσοφικό ποίημα Le bonheur στο οποίο διαφαίνονται ορισμένες βασικές ιδέες που συναντάμε στο έργο του De l’Esprit  πρέπει να το έγραψε μεταξύ των ετών 1740  και 1750.

Όταν παραιτείται αποτραβιέται στην επαρχία στο κτήμα που είχε εν τω μεταξύ αγοράσει στη Voré για να συγγράψει το βιβλίο του De l’Esprit.  Με την επίδραση και τη βοήθεια του πατέρα του αγοράζει τη θέση του Υπεύθυνου του Παλατιού της Βασίλισσας, θέση που του απέφερε έναν καλό μισθό χωρίς υποχρεώσεις, κάτι που ήταν σύνηθες στην Γαλλία του Λουδοβίκου 15^ου.

Στο σπίτι του Helvétius, στο σπίτι του d’Holbach, του Μεγάλου Φιλόσοφου και του επικεφαλής των φιλοσόφων, στα σαλόνια που διατηρούσαν γυναίκες υψηλών κοινωνικών τάξεων, συγκεντρώνονταν οι ταγοί της γαλλικής σκέψης, οι Εγκυκλοπαιδιστές, οικονομολόγοι της εποχής, φιλόσοφοι και λογοτέχνες και αντάλλασσαν απόψεις προκειμένου να διασαφηνισθούν περισσότερο φιλοσοφικές έννοιες.

Ο Helvétius ζούσε μέσα σε αυτή την κοινωνία ανθρώπων του πνεύματος που καλλιεργούσαν με κάθε τρόπο αυτό που σήμερα ονομάζουμε χαρά της ζωής. Η αγάπη για τη ζωή απέκλειε κάθε μορφή ασκητισμού. Οπαδοί της παντοδυναμίας της λογικής, τάσσονται υπέρ της αλήθειας, της προόδου και της δικαιοσύνης. Οι διανοούμενοι του 18^ου αιώνα ήταν εναντίον κάθε περιορισμού, κάθε εμπόδιου στην ανάπτυξη των αισθήσεων και της γνώσης.

Ο νεαρός ποιητής-φιλόσοφος συλλέγει το υλικό του και διαμορφώνει την αληθινή φυσιογνωμία του. Στο βιβλίο Notes de la main d’Helvétius διαφαίνεται καθαρά η προσπάθειά του όχι να υποστηρίξει ένα σύστημα, αλλά να συγκεντρώσει ιδέες και παρατηρήσεις που θα τον βοηθήσουν στον σχηματισμό της σκέψης του. Τον ενδιαφέρουν οι νέες αλήθειες και οι νέες πολιτικές και κοινωνικές αντιλήψεις. Είναι ένας νέος άνδρας υποστηρικτής της ανεξαρτησίας, των ηδονών, της επιστήμης και της παντοδυναμίας της λογικής. Ο φιλόσοφος οπαδός του Locke και ένθερμος υποστηρικτής των δοξασιών του Επίκουρου, ο ιδεολόγος και ο μελλοντικός «κοινωνιολογίζων», ζει απλά μέσα στον κοινωνικό περίγυρο της τάξεώς του. Τους επτά μήνες του χρόνου τους περνούσε με την οικογένειά του είτε στον πύργο του στη Voré είτε στα κτήματά του στη Lumigny. Τους υπόλοιπους πέντε βρισκόταν στο Παρίσι, στο σπίτι της οδού Sainte Anne όπου δεχόταν κάθε Τρίτη με μεγαλοπρέπεια και πολυτέλεια την κοινωνία του 18^ου αιώνα. Στο σπίτι του σύχναζαν οι σοφοί, οι άνθρωποι των γραμμάτων όπως οι d’Alembert, Mairan, Fontenelle, Marmontel, Saint Lambert και άλλοι. Οι ίδιοι που την Τετάρτη βρίσκονταν στο σαλόνι της Μme Geoffrin. Σε όλους αυτούς θα πρέπει να προστεθούν και οι ξένοι διανοούμενοι που επισκέπτονταν το Παρίσι.

Στο Παρίσι, από τις σημαντικότερες φιλοσοφικές συζητήσεις ήταν αυτές της Κυριακής και της Πέμπτης στο μέγαρο του βαρόνου d’Holbach^[12], ο οποίος, για περισσότερο από τρεις δεκαετίες, συνδύαζε ευρηματικό πνεύμα και ευρύτητα γνώσεων. Το σχολείο των φιλοσόφων, με την κρυφή ή φανερή στήριξη του Voltaire σχημάτισε μια μικρή κλειστή κοινωνία προκειμένου να αντισταθεί τόσο στην βασιλική όσο και στην εκκλησιαστική εξουσία.  Τα κύρια θέματα που απασχολούσαν αυτόν τον φιλοσοφικό κύκλο ήταν τα εξής : απόρριψη κάθε μεταφυσικής ή θρησκευτικής ιδέας, την οποία θεωρούσε σαν ανώφελες ονειροπολήσεις που δεν προσέφεραν τίποτε στην ευτυχία του ανθρώπου και άρνηση κάθε ανθρώπινης ηθικής.  Οι φιλόσοφοι κήρυτταν το μίσος εναντίον του φανατισμού και των φεουδαρχικών αρχών, την αντίθεσή τους για την κοινωνική ανισότητα η οποία είχε ως αποτέλεσμα τη δουλεία. Υμνούσαν το μεγαλείο της ιδέας της προόδου και της τελειότητας που βασιζόταν στην ελεύθερη και επίμονη έρευνα των θεσμών, οι οποίοι είναι και οι μόνοι που εξασφαλίζουν την παγκόσμια ευτυχία. Θέματα όπως η οικονομία, η κοινωνιολογία, η φιλοσοφία της ιστορίας μελετώνταν παράλληλα με τα θέματα της φιλοσοφίας και αποτελούσαν ένα σύνολο.

Επικεφαλής όλων των μεταρρυθμιστών βρίσκεται πάντα ο Voltaire, ο οποίος με το έργο του Le Siècle de Louis XVI,  γραμμένο το 1751 και όχι μόνο με αυτό, επανέρχεται στα πολιτικά ζητήματα. Άλλοτε ειρωνικός, άλλοτε μαχητής, εξετάζει γενικά και ειδικά θέματα, απαιτεί την ελευθερία και αποζητά τον μονάρχη-φιλόσοφο που θα ενσαρκώνει το νέο πνεύμα, δηλαδή το αναλυτικό και λαϊκό. Με πληθώρα σαρκαστικών επιχειρημάτων, ο Voltaire εξετάζει τις λεπτομέρειες και γράφει τον κατάλογο των αδικιών και των ανισοτήτων (ανισότητες οικονομικές, διαδικασίας, βαρβαρότηταs των νόμων κλπ).

Όλα τα συμπεράσματα των ανεξάρτητων και καλλιεργημένων πνευμάτων σε θέματα δικαιοσύνης, φορολογίας και διοίκησης εκφράζονται από διαφορετικές προσωπικότητες άλλοτε με μετριοπάθεια, άλλοτε με τόλμη μέσα σε αυτή τη Βαβέλ των ιδεών, των ορισμών, των σχολίων και των αναλύσεων που ονομάζεται Εγκυκλοπαίδεια. Είναι η έκδοση η οποία μένει σταθερή στη βούληση του Diderot να αποδώσει την έννοια της προόδου, τον θρίαμβο της λογικής και να διασπείρει τις ιδέες εκείνες που θα αποτελέσουν την σπορά του μέλλοντος. Είναι ο εχθρός των θολών θεωριών και εκείνος που συστήνει τις πρακτικές μεταρρυθμίσεις που είναι απαραίτητες για ένα φωτισμένο έθνος.

Δεν υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία που να μας βεβαιώνουν ότι ο Helvétius ήταν μέλος των συνεργατών του Diderot. Είναι σίγουρο ότι ανήκε στον κύκλο αυτό των φιλοσόφων και μοιραζόταν με αυτούς τις κατακτήσεις τους. Αυτές ακριβώς τις δοξασίες ενστερνίζεται και ο φιλόσοφος τόσο στα πρώτα έργα του όσο και στο βιβλίο του De l’Esprit. Το έργο του, παράλληλο με αυτό της Εγκυκλοπαίδειας, κινείται μέσα στο ίδιο πλαίσιο, με τις ίδιες ιδέες και την επιθυμία από την πλευρά του συγγραφέα του  να είναι κοινωφελές.

Στο σπίτι του Helvétius οι ανεξάρτητες ιδέες που εκπροσωπούσαν τα νέα πνεύματα εκφράζονταν ελεύθερα. Ο Fontenelle ήταν από τους αγαπημένους προσκεκλημένους του οικοδεσπότη και της συζύγου του και ονομαστός για την ευρύτητα του πνεύματός του, τις γνώσεις του και τα ανέκδοτά του.^[13]  Στις συζητήσεις ο Helvétius δεν προήδρευε ούτε διηύθυνε, απλά παρουσίαζε το θέμα και τα παράδοξά του. Ακολουθούσε την ίδια τακτική και παρέμενε σιωπηλός και ψύχραιμος προσπαθώντας να διακρίνει το λάθος από την αλήθεια. Σύμφωνα με τον Morellet^[14] ο οικοδεσπότης «έπαιρνε παράμερα κάποιους από τους συνομιλητές του και τους έθετε το ερώτημα που τον απασχολούσε … δεν συμμετείχε στις συζητήσεις … δούλευε ασταμάτητα το βιβλίο του, μέσα σε αυτές τις συναναστροφές.» Κατ’ αυτόν τον τρόπο, όταν βρισκόταν στο Παρίσι, επεξεργαζόταν τις ιδέες που θα χρησιμοποιούσε αργότερα για τη συγγραφή του βιβλίου του De l’Esprit. 

Για τον Helvétius το καλό έχει αξία μόνον όταν καλύπτει το σύνολο. Η καλοσύνη είναι προτιμότερη του εγωισμού γιατί έχει καλύτερα αποτελέσματα. Δεν είναι η αγάπη του εαυτού μας που μας αποκαλύπτει το καλό, αλλά το αίσθημα της «ανθρωπιάς», αυτό το αίσθημα που μας οδηγεί στην αγάπη της ευτυχίας των ανθρώπων.

Την εποχή εκείνη στη Γαλλία η πολιτική και κοινωνική κατάσταση δεν ήταν η ιδανική. Μετά την ονομαστή επισκοπική εγκύκλιο του 1749 που απέκλειε τους Iανσενιστές από τις τελετές της  καθολικής Εκκλησίας, μετά τη σύσταση της Unigenitus, η διαμάχη μεταξύ λαϊκών και κληρικών γίνεται εντονότερη. Ο Βασιλιάς είναι άλλοτε με τους μεν και άλλοτε με τους δε : η Mme de Pompadour τάσσεται υπέρ των νέων ιδεών και η φιλοσοφική σκέψη κάνει την θριαμβευτική είσοδό της στο Παλάτι. Παρ’όλα αυτά, απαγορεύουν την έκδοση της Εγκυκλοπαίδειας, ο Voltaire εξορίζεται και ο Diderot φυλακίζεται στη Bastille. Οι Ιησουΐτες και γενικά ο κλήρος έχουν το δικαίωμα να φορολογούν εκ νέου τους πολίτες με φόρο που τείνει να γίνει μόνιμος ! Όμως, ο κλήρος βρίσκεται ανάμεσα στην αδιαλλαξία και την επιπολαιότητα, στην επιθυμία να σταματήσει τη διακίνηση των ιδεών αντιτιθέμενος στον σκεπτικισμό, αλλά και στη διεφθαρμένη εξουσία. Παρόλα αυτά παραμένει ανίκανος να επιβάλει τις απόψεις του και θεωρείται από τους φιλοσόφους ξεπερασμένος. Όσο για την αριστοκρατία, είχε υπερβολικά προνόμια που ενισχύονταν με τη βία που ασκούσαν στον λαό παράλληλα με τις βασιλικές διαταγές για φυλακίσεις. Ο πλούτος της βρισκόταν σε πλήρη αντίθεση με την δυστυχία του λαού ο οποίος, έρμαιο ενός ακόμη φεουδαρχικού καθεστώτος, δεν είχε έσοδα ούτε από τη γεωργία, ούτε από τη βιομηχανία την οποία νέμονταν οι συντεχνίες.

Ο Helvétius, από την πλευρά του, βρίσκεται σε αντίθεση με την πολιτική αυτή των κρατούντων. Ως άρχοντας  του πύργου και των εκτάσεων της Voré ήταν ιδιαίτερα φιλάνθρωπος. Εκτός από την χρηματική ενίσχυση των αγροτών που ήταν πτωχοί και των οικογενειών τους, φρόντισε και έλαβε άδεια από τον Βασιλιά τον Δεκέμβριο του 1758 για τη λειτουργία τεσσάρων ετήσιων αγορών.  Η κίνηση αυτή του φιλοσόφου ενίσχυε κατά κάποιον τρόπο οικονομικά τους γεωργούς.

Μία άλλη ενέργεια του Helvétius που είχε σαν σκοπό την καταπολέμηση της μιζέριας και της φτώχιας των χωρικών ήταν η προσπάθειά του να κυριαρχήσει στην περιοχή του ένα πνεύμα τάξεως και δικαιοσύνης που θα είχε σαν αποτέλεσμα την ευτυχία όλων των κατοίκων. Οικονομολόγος της εποχής του και ικανός να προστατεύσει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, καταλάβαινε ότι η ελεημοσύνη δεν ήταν η λύση στο πρόβλημα. Την λύση την παρείχε μόνο η εργασία. Έτσι σκέφθηκε και υλοποίησε έναν κώδικα πολιτισμού που στηριζόταν στην ίδια την φύση του ανθρώπου. Αυτόν τον κώδικα προσπάθησε να εφαρμόσει.

Μπροστά στο άγονο της γης της περιοχής του σκέφθηκε να οργανώσει μια μικρή βιομηχανία παραγωγής δαντέλλας με έδρα την Alençon. Οι υπεύθυνοι για τον έλεγχο της επιχείρησης αποδείχθηκαν πολύ κατώτεροι των προσδοκιών και το εγχείρημα στέφθηκε με αποτυχία. Στη συνέχεια σκέφθηκε να επωφεληθεί των μεταλλείων της περιοχής και να δημιουργήσει ένα μικρό εργοστάσιο παραγωγής καρφιών και συρματοπλέγματος που θα απορροφούσε όλους τους άνεργους της περιοχής του. Η άδεια την οποία ζήτησε επίσημα, με την επιστολή του της 15ης Φεβρουαρίου 1764, συνάντησε την αντίδραση των αρχόντων των γειτονικών περιοχών, οι οποίοι θεώρησαν την ενέργεια του Helvétius ως αθέμιτο ανταγωνισμό και τον κατηγόρησαν μάλιστα ότι ήθελε να πλουτίσει εις βάρος των αδυνάτων! Είναι ευνόητο ότι και η ενέργειά του αυτή δεν είχε το επιθυμητό αποτέλεσμα.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονισθεί ότι ο Helvétius ήταν ως χαρακτήρας όπως και ο δάσκαλός του ο Voltaire. Είχε την επιθυμία της ευφορίας, της ευημερίας και της ευτυχίας στα εδάφη που ο ίδιος κατείχε στη Voré και στη Lumigny. Ήθελε να είναι χρήσιμος σε όλους και αποδεχόταν τον πρωτεύοντα ρόλο της δικαιοσύνης και της αλληλεγγύης.

  Κατά τις πρώτες ημέρες του Αυγούστου του 1758   ή γύρω στις 15 Ιουλίου του ίδιου έτους  δημοσιεύεται το βιβλίο De l’Esprit χωρίς όνομα συγγραφέα, από τις εκδόσεις Durand της οδού du Foin^[15]. Γιατί όμως ο συγγραφέας προχώρησε στην έκδοση του βιβλίου του στο Παρίσι και όχι στο εξωτερικό, στην Αγγλία ή την Ολλανδία με ψευδώνυμο ; Για τα έργα αυτού του είδους, τον δέκατο όγδοο αιώνα, η κίνηση αυτή ήταν η ενδεδειγμένη. Το λάθος αυτό του Helvétius που είχε τόσο άσχημες συνέπειες για τον συγγραφέα του, τόνισε και ο Voltaire κατακρίνοντας έμμεσα τον «cher frère», όπως τον αποκαλούσε, για την αβλεψία του.

Η θεματική του έργου, όπως ο συγγραφέας αναφέρει στην εισαγωγή είναι l’Esprit το πνεύμα. Θέμα ενδιαφέρον και καινούργιο για την εποχή του. Το πνεύμα συνδεδεμένο με την καρδιά και τα πάθη του ανθρώπου, συνδεδεμένο με  την ηθική των ανθρώπων όλων των εθνοτήτων και με τις πολιτικές κυβερνήσεις που έχουν σαν σκοπό το κοινό καλό. Οι αρχές του συνάδουν με το γενικό ενδιαφέρον και την εμπειρία. Τα γεγονότα τον οδηγούν στις αιτίες. Θεωρεί ότι η ηθική είναι επιστήμη όπως όλες οι άλλες επιστήμες και ότι αντικειμενικός του σκοπός είναι η αναζήτηση της αλήθειας, γιατί η αλήθεια είναι η μόνη χρήσιμη στον άνθρωπο. Η ηθική, οι αρχές της οποίας είναι χρήσιμες στον άνθρωπο είναι απαραίτητα σύμφωνη με αυτήν που πρεσβεύει η θρησκεία. Εάν κατά τύχη, κάποια από αυτές τις αρχές που εκφράζει στρέφεται εναντίον του ανθρώπου την αποκηρύσσει. Κάτι που θεωρεί σημαντικό και ζητεί από τους αναγνώστες του είναι να τον κατανοήσουν πριν τον καταδικάσουν. Αναγνωρίζει ότι πολύ συχνά αυτό που θεωρούσε το πρωί καλό, το βράδυ έπρεπε να το ανασκευάσει. Εκείνο όμως, που εγγυάται είναι η τιμιότητα των προθέσεών του. Η έρευνά του στρέφεται γύρω από τον άνθρωπο και τα έθνη γενικά. Δεν υπάρχει ευθεία επίθεση εναντίον του ανθρώπου. Η σάρκα και τα οστά προορίζονται για  το άπειρο, ή καλύτερα συνδέονται απόλυτα με τις μεταβολές της ύλης. Οι ιδέες και τα συναισθήματα εξακολουθούν να υπάρχουν. Εκείνο που ο συγγραφέας επιθυμεί είναι η ανθρώπινη ευτυχία !

Παρά την θέληση του συγγραφέα να αποφύγει αντίποινα και καταδίκες, ο κρατικός μηχανισμός με εκφραστές τα μέλη του Κοινοβουλίου και τους δόκτορες της Σορβόννης, αλλά και η επίσημη Καθολική Εκκλησία της Γαλλίας με επικεφαλής τον Αρχιεπίσκοπο, ο οποίος ακολουθούσε κατά γράμμα τις εντολές του Πάπα, καταδίκασαν το έργο. Η παρέμβαση του Βασιλιά δεν έσωσε τον συγγραφέα, απάλυνε όμως την αυστηρότητα της κριτικής εναντίον του.

Είναι φανερό ότι ο «πόλεμος του De l’Esprit » ξεκίνησε και εστιάσθηκε στην σκέψη του Helvétius και στις καινοτόμες και πρωτοποριακές για την εποχή του ιδέες. Η Εκκλησία και οι εχθροί των φιλοσόφων τον κατέταξαν μεταξύ των λιβελογράφων  και όχι μεταξύ των φιλοσόφων. Η αδυναμία παραδοχής των νέων ιδεών, η σκέψη ότι κάθε νέο αποτελεί απειλή σε κάθε κατεστημένο εμπόδισαν την πλειοψηφία των κρατούντων του 18ου αιώνα να κατανοήσουν την σκέψη του συγγραφέα.

Eκτός όμως από την πολεμική που δέχθηκε ο Helvétius υπήρξαν και αυτοί που τον στήριξαν. Η επιείκεια των αρχών ως προς τον συγγραφέα εξέπληττε την πλειονότητα των φιλοσόφων. Το γεγονός ότι δεν φυλακίσθηκε και ότι η διετής παραμονή του στο εξωτερικό θεωρήθηκε σαν διέξοδος προκειμένου να αποφύγει τα χειρότερα αποτελούσε μυστήριο.

Οι φίλοι του τον προστάτεψαν χωρίς να παίρνουν δημόσια θέση. 'Αλλοι προέρχονταν από τα μέλη της αυλής και της αριστοκρατίας, και ήταν εκ διαμέτρου αντίθετοι με τους ένθερμους καθολικούς. Άλλοι προέρχονταν από τον κύκλο της Σορβόννης και τους Επισκόπους και τον προστάτευσαν από αυτούς τους Επισκόπους, οι οποίοι ναι μεν δεν είχαν δυνατότητα άμεσης επίθεσης, επηρέαζαν όμως όλους ως εκπρόσωποι του Πάπα και εκφραστές της πίστης και θεματοφύλακές της. Τέλος φίλοι προέρχονταν και από το Κοινοβούλιο το οποίο θα μπορούσε να επιβάλλει τον νόμο του 1758 οδηγώντας τον στον θάνατο και δεν το έπραξε.

Ο κύκλος των εχθρών του ξεκινούσε από τη Βασίλισσα και τον Διάδοχο που ήταν δηλωμένοι εχθροί των φιλοσόφων. Ο κύκλος των υποστηρικτών του ήταν αυτός της Mme de Pompadour και των ευνοουμένων της. Τα μέτρα της Βασίλισσας εναντίον του Helvétius ήταν η παύση του από το αξίωμα που είχε κοντά της και η απαίτησή της για τις δύο αποποιήσεις του έργου του. Διατήρησε όμως, την ελευθερία του και το δικαίωμά του να ζει στα κτήματά του στη Voré.

 Άλλωστε δεν ήταν δυνατόν να ξεχασθούν οι υπηρεσίες που ο γιατρός πατέρας του προσέφερε σε εκείνην και το γεγονός ότι η μητέρα του ήταν πιστή καθολική και στενή της φίλη. Θεώρησε ότι κατ’αυτόν τον τρόπο τα πράγματα έπαιρναν τον δρόμο τους. Όσο για τον Βασιλιά, αυτός θέλησε να κρατήσει τις ισορροπίες που του επέβαλε το αξίωμά του. Η βοήθεια όλων αυτών ήταν καταλυτική για την σωτηρία του.

Μπορεί να ταπεινώθηκε γράφοντας τις δύο αποποιήσεις του έργου του, μπορεί να έχασε την θέση του κοντά στην Βασίλισσα, μπορεί να υπέστη τις μεγαλύτερες αμφιβολίες για την ευτυχή έκβαση της υπόθεσής του, ο Helvétius, όμως, πέρασε ήρεμες στιγμές στα κτήματά του στη Voré και στις αρχές του 1764 ταξίδευσε στην Αγγλία και την Πρωσία. O Grimm γράφει τον Μάρτιο 1765 ότι ο βασιλιάς της Πρωσίας θέλησε να γνωρίσει προσωπικά τον Helvétius, τον προσκάλεσε και ο τελευταίος έφυγε στις 12 του μηνός για την αυλή του.^[16] Παράλληλα, το βιβλίο του  De l’Esprit   είχε επτά εκδόσεις το 1758 και έξι άλλες το 1759.

O Grimm επαινεί στις 15 Φεβρουαρίου 1759 το βιβλίο που ο Helvétius έγραψε προκειμένου να απελευθερώσει τον άνθρωπο και να τον οδηγήσει στην ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης. Αναρωτιέται αν τελικά η θλίψη και η αγωνία που κόστισε στον συγγραφέα η δημοσίευση αυτού του βιβλίου μπορεί να συγκριθεί με την καλή πρόθεσή του να βοηθήσει το ανθρώπινο γένος.

Tο  ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, ΤΩΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΩΝ ΤΟΥ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΟΥ (DE L’HOMME, DE SES FACULTES INTELLECTUELLES ET DE SON EDUCATION) είναι το δεύτερο έργο του Helvétius. Εκδόθηκε στο Λονδίνο από την Societé typographique, M.DCC.LXXIII, (1773) δύο χρόνια μετά το θάνατο του συγγραφέα που συνέβη στις 26 Δεκεμβρίου 1771. Αφιερώνεται στην «Αικατερίνη ΙΙ, Αυτοκράτειρα πασών των Ρωσιών, προστάτιδα των τεχνών και των γραμμάτων. Άξια να κρίνει τα παλαιά έθνη όπως είναι άξια να κυβερνά το δικό της.»

Το έργο αυτό του Helvétius αποτελεί συνέχεια του βιβλίου του De l’Esprit. Είναι οι ίδιες ιδέες περισσότερο ανεπτυγμένες και με περισσότερο βάθος στις αρχές και έκταση στα συμπεράσματα.

Η εισαγωγή είναι μια σύντομη και απαισιόδοξη δήλωση του συγγραφέα γραμμένη λίγο πριν το θάνατό του το 1770. Ο πολίτης Helvétius ανησυχεί για τη χώρα του τη Γαλλία που βρίσκεται κάτω από φαύλο καθεστώς, το οποίο καταπιέζει την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών και είναι καταδικασμένο σε πλήρη αποτυχία. Η απογοήτευσή του αυτή τον στρέφει προς δύο φωτισμένους μονάρχες της Βόρειας Ευρώπης την Αικατερίνη της Ρωσίας και τον Φρειδερίκο της Πρωσίας.

            Η πρόθεσή του είναι να συνεχίσει να λέει την αλήθεια και να κατηγορεί το ψεύδος  που υπάρχει στα βιβλία θεωρώντας το ως αποτέλεσμα της βούλησης των συγγραφέων να αρέσουν στους ισχυρούς. Το ίδιο συμβαίνει και στις διάφορες κοινωνικές συζητήσεις, οι οποίες έχουν ως απώτερο σκοπό τους να ευχαριστήσουν τους κρατούντες, ενώ εκείνος αντίθετα, ό,τι έγραψε το έγραψε μετά από σκέψη. Στη μελέτη του για τον Άνθρωπο ο Helvétius θέτει ως αντικείμενό του την ευτυχία. Η ευτυχία εξαρτάται από τους ανθρώπινους νόμους και από την αγωγή. Όπως και στο πρώτο βιβλίο του o  φιλόσοφος καταλήγει στο ότι είναι απαραίτητη η τροποποίηση της νομοθεσίας και της εκπαίδευσης και αποδεικνύει ότι η τελειότητα των νόμων και του εκπαιδευτικού συστήματος προϋποθέτει τη γνώση του πνεύματος και του ανθρώπινου όντος.

Οι ίδιες θέσεις για την αγωγή αναφέρονται και στο δεύτερο βιβλίο του .  Η εκπαίδευση και μόνο αυτή,  δημιουργεί τη διαφορά μεταξύ των ατόμων, θέση στην οποία αντιτίθεται ο Diderot, ο οποίος προσθέτει και άλλα στοιχεία όπως τη δύναμη ή την αδυναμία, την υγεία ή την ασθένεια, τα φυσικά ή ηθικά πλεονεκτήματα που δημιουργούν τους διαφορετικούς χαρακτήρες. Είναι αλήθεια ότι ο Helvétius δεν μίλησε για τις δυνατότητες που μπορεί να είναι κληρονομικές ή αδιαφανείς και απροσδιόριστες ή μυστηριώδεις και που αφορούν στην προσωπικότητα του ατόμου.

Η διαμόρφωση του πνεύματος έχει σχέση με τη διοίκηση, την τύχη, τη μελέτη, την κοινωνικότητα, τους φίλους, τις ερωμένες κλπ. Η τύχη σε όλες αυτές τις διαφορετικές περιστάσεις ανάβει, σβήνει ή τροποποιεί τις επιλογές και τα πάθη. Ο χαρακτήρας δημιουργείται από τα πολλαπλά αυτά γεγονότα.

Η Εκκλησία του 18^ου αιώνα προδίδει, σύμφωνα με τον Helvetius, όλες τις εξουσίες. Είναι ο εχθρός της ελεύθερης σκέψης, της δημόσιας ευτυχίας και κατά συνέπεια του Κράτους, της απαραίτητης κοινωνικής προόδου, της ευτυχίας της πλειοψηφίας, δηλαδή της δικαιοσύνης. Δύο εξουσίες με αντίθετα συμφέροντα και διαφορετικές αρχές διαμορφώνουν την κοινή γνώμη. Η μία είναι  η πνευματική εξουσία που ενδιαφέρεται για το συμφέρον ενός δόγματος. Η άλλη εξουσία είναι η χρονική. Και οι δύο έχουν ένα κοινό στόχο, αλλά τα μέσα για να τον προσεγγίσουν είναι διαφορετικά : η πρώτη ζητά από τον άνθρωπο το πάθος, ενώ η δεύτερη καταστρέφει το πάθος. Το πάθος μπορεί να οδηγήσει στο γενικό καλό και είναι η βάση του μεγαλείου ενός κράτους, είναι η κινητήρια δύναμη της προόδου και της δράσης. Τα πάθη και οι ανάγκες δίνουν ζωή και δραστηριότητα στον άνθρωπο και το μεγαλείο στις αυτοκρατορίες, διαφορετικά επέρχεται ο θάνατος και η καταστροφή.

Ο άνθρωπος γεννιέται έχοντας την ψυχή, αλλά όχι το πνεύμα. Είναι δυνατό να χαθεί το πνεύμα κατά τη διάρκεια της ζωής, η ψυχή όμως χάνεται με τον θάνατο. Ο  Helvétius δέχθηκε ότι η ψυχή όφειλε τις ιδέες της στις αισθήσεις. Η ψυχή δεν είναι το πνεύμα, αλλά το πνεύμα είναι το αποτέλεσμα της ψυχής, δηλαδή της ικανότητας αίσθησης. Οι λειτουργίες του πνεύματος είναι η παρατήρηση των ομοιοτήτων και των διαφορών. Συγκρίνω, σημαίνει κοιτάζω διαδοχικά. Κρίνω, σημαίνει αναφέρω την εντύπωση που έλαβα μέσω των αισθήσεων στη μνήμη. Κρίνω, σημαίνει  αισθάνομαι. 

Μετά το θάνατο του Helvétius, πολλοί συγγραφείς και διανοητές τοποθετήθηκαν θετικά ή αρνητικά εκφράζοντας δημόσια τη γνώμη τους, είτε για το σύνολο του έργου του είτε για τα δύο βιβλία του το De l’Esprit και το De l’Homme.

 Άλλοι αναφέρονται στις ευεργεσίες του και άλλοι στη μελανή πλευρά του χαρακτήρα του. Ο Saurin και ο abbé de la Roche έπλεξαν το εγκώμιό του συνθέτοντας τετράστιχα. Ο Chastellux στο σύντομο έργο του με τίτλο L’éloge d’Helvétius που δημοσιεύθηκε χωρίς όνομα συγγραφέα και χωρίς ημερομηνία υμνεί τον συγγραφέα που πίστεψε στην ιδέα του δημόσιου καλού θυσιάζοντας το προσωπικό στο γενικό συμφέρον. Ο Grimm αφιερώνει τον Ιανουάριο του 1772 πολλές σελίδες της Correspondance στην ζωή και τις ιδέες του Helvétius με τρόπο άλλοτε αμερόληπτο και ευχάριστο και άλλοτε ειρωνικό και κακόλογο.

            O Frédéric II γράφει στον d’Alembert στις 26 Ιανουαρίου 1772, όταν έμαθε το θάνατό του ότι θαύμασε τον χαρακτήρα του, αλλά θα προτιμούσε να είχε περισσότερο συμβουλευθεί την καρδιά του από το πνεύμα του ! O d’Alembert του απαντά, ότι εάν υπάρχει ένας τόπος όπου βρίσκονται οι σοφοί, είναι σίγουρος ότι ο Helvétius κάνει από εκεί ευχές για την ειρήνη και την ευτυχία του δύστυχου ανθρώπινου γένους. Σε άλλη επιστολή του, ο βασιλιάς της Πρωσίας αφού διάβασε το βιβλίο του Helvétius De l’Homme γράφει ότι είναι έργο χωρίς διαλεκτική, ότι βρίθει παραλογισμών, παραδοξολογιών και στην κορυφή όλων βρίσκεται η γαλλική δημοκρατία.  Xωρίς να πάρει θέση υπέρ του Helvétius, ο d’Alembert συμφωνεί με τον βασιλιά ότι στο έργο υπάρχουν λανθασμένες ιδέες, επαναλήψεις, γνώμες με υπερβολική ανάπτυξη, αλλά υπάρχουν επίσης αλήθειες που είναι χρήσιμες.

Ο Turgot είναι πολύ πιο αυστηρός στην κρίση του έργου του Helvétius. Είναι στενά συνδεδεμένος με το υπάρχον καθεστώς, το οποίο ήθελε μεν να μεταρρυθμίσει χωρίς όμως να θίξει τη βάση του. 

            Στο άρθρο του Homme ο Voltaire γράφει υπέρ του Helvétius ότι αδίκως τον κατηγόρησαν και ότι αγαπούσε τον συγγραφέα του De l’ Esprit, ο οποίος  άξιζε περισσότερο από το σύνολο των εχθρών του. Αντίθετα  δεν δέχεται επ’ ουδενί λόγο τη θεωρία περί ισότητας του πνεύματος. Παρά τα λάθη που υπογραμμίζει σε αυτό το βιβλίο και παρά το γεγονός ότι το βιβλίο ξεσήκωσε θύελλα διαμαρτυριών, δέχεται ότι υπήρχαν σκέψεις αληθινές και βαθιές.

            Όσο για το βιβλίο De l’Homme το θεωρεί σαν την εργασία ενός καλού παιδιού που τρέχει χωρίς να ξέρει πού. Το θεωρεί συνονθύλευμα ιδεών και σκέψεων που μπορεί να είναι τολμηρές, περίεργες ή πληκτικές, αλλά επικίνδυνες για φιλοσόφους. Κανείς δεν μπορεί να πιστέψει ότι υπάρχουν διάνοιες που έχουν κλήση προς τις θετικές επιστήμες ή ότι διαφέρουν μόνο ως προς την παιδεία που έχουν λάβει.

            Η αλληλογραφία του Voltaire είναι χαρακτηριστική της αμφιλεγόμενης σταθερότητας του χαρακτήρα του σε ότι αφορά τις σχέσεις του με τον Helvétius. Ο ένθερμος υποστηρικτής των πρώτων χρόνων της συγγραφής των έργων του μετατρέπεται σε κατήγορο της σκέψης και της δημιουργίας του, τόσο όσο ακόμη ο συγγραφέας ήταν εν ζωή με την κριτική του στο έργο του De l’ Esprit, όσο και μετά το θάνατό του με την κριτική του και στα δύο έργα του το De l’ Esprit  και το De l’Homme, παρά το γεγονός ότι δηλώνει μέχρι το τέλος ότι ο εκλιπών ήταν φίλος του αγαπημένος !

Κυρίες και κύριοι,

            Ο 18^ος αιώνας είναι ο αιώνας του διαφωτισμού, της χειραφέτησης του πνεύματος, ο αιώνας της λογικής και της προόδου που είναι παράλληλες με τη γνώση, την ευτυχία και την αρετή. Είναι ο αιώνας των φιλοσόφων, των θετικών επιστημών, των φιλοσοφικών αναζητήσεων, της Εγκυκλοπαίδειας. Ο             Helvétius έζησε και διαμόρφωσε το πνεύμα του μέσα σε αυτόν τον αιώνα. Εάν ανήκε στις τάξεις των φιλοσόφων ή όχι δεν έχει τόσο μεγάλη σημασία όσο το γεγονός ότι ο άνθρωπος αυτός παρατηρώντας και ζώντας μέσα στην υψηλή κοινωνία της εποχής του προβληματίσθηκε, πήρε αντίθετη θέση από τα κοινώς αποδεκτά σε αυτήν και εξέφρασε γραπτώς τις σκέψεις του έχοντας ως στόχο του την ευτυχία του ανθρώπου όχι ως μονάδα, αλλά ως σύνολο μέσα σε μια διαμορφωμένη κοινωνία της ευημερίας, της δικαιοσύνης, της αλληλεγγύης και της προόδου.

---

^[1]  Οι ρίζες της οικογένειας ανέρχονται σε κάποιον Γερμανό, ονόματι Vigelius. Ο νεώτερος αδελφός του έγινε πρύτανης του Πανεπιστημίου της Neustadt και πήρε το επώνυμο Sweitzer. Πέθανε πλήρης ημερών στην πόλη Cöthen όπου είχε μεταναστεύσει με τον γιο του Balthazar. Ο Balthazar Sweitzer ή Schweitzer ή Helvety ή Helvetius, νομικός στο επάγγελμα παντρεύτηκε την Anna Braunin και απέκτησαν τον Johan Frederik Helvetius. Ο τελευταίος έφυγε ως θρησκευτικός μετανάστης από το  Palatinat για την Ολλανδία το 1649, όπου σπούδασε ιατρική. Στις 4 Σεπτεμβρίου 1653 πήρε την άδεια εξασκήσεως του επαγγέλματος του γιατρού. Ian Cumming, Helvétius, his life and place in the History of Educational thought, The International Library of Sociology, p.I

^[2]  Από τη λατινική λέξη palatium που ορίζει δύο περιοχές στο ίδιο κράτος με άμεση εξάρτηση από τον μονάρχη. Υπήρχαν στην Γερμανία, Πολωνία και Αγγλία. Διοικείτο από έναν Κόμη, ο οποίος εκπροσωπούσε την κεντρική εξουσία και του οποίου ο τίτλος ήταν ορισμένες φορές κληρονομικός.

^[3]  Ο Morley (J.Morley, Diderot and the Encyclopaedists, London, 1878, vol. ii, 146) αναφέρει ότι η ίαση αυτή αποτελεί «μια αμφίβολη υπηρεσία στην ανθρωπότητα».

^[4]  Keim Albert, Helvétius sa vie, son œuvre, Slarkine reprints, Génève,  p.9

^[5]  Saint-Lambert, Œuvres complètes d’Helvétius, Didot, 1795, t.I, p.8

^[6]  Jean-Philibert Damiron, Mémoire sur Helvétius, Paris, Typographie de Firmin Didot frères, 1854

^[7]  Idem p.88

^[8]  Saint-Lambert, Œuvres d’Helvétius, t. I, p.8

^[9]  Edmond et Jules de Goncourt, Mme de Pompadour, G.Charpentier, Paris, 1878

^[10]  Grimm, Correspondance, janvier 1772, t.IX, p. 418.

^[11]  Voltaire, Correspondance, Garnier, t.XXXIV, p.752. Σε άλλη επιστολή του ο Voltaire, t.XXXV, p. 548μ γράφει: «έλαβα μια επιστολή από τον πατέρα σας, ξέρει πόσο εκτιμώ αυτόν και τα έργα του, όμως το καλύτερο έργο του είσθε εσείς.»

^[12]  Τα λουκούλλεια γεύματα που παρέθετε με το εξαιρετικό κρασί και τον αρωματικό καφέ ευνοούσαν ιδιαίτερα τις φιλοσοφικές συζητήσεις. Ο Diderot έγραφε στην Mlle Volland ότι έπρεπε να είχαν δώδεκα στομάχια για να μπορέσουν να χωρέσουν τα φαγητά που προσέφερε ο βαρώνος.

^[13] Ibid. p. 335

^[14]  Morellet, Mémoires, t.1, ch.VI

^[15]  Ο Rousseau μιλά γι’αυτόν τον εκδότη στο έργο του Confessions. «Όταν τελείωσε το έργο  Origine des connaissances humaines  του Abbé de Condillac, γράφει, υπήρξε πρόβλημα ποιος εκδότης θα το εξέδιδε. Οι εκδότες του Παρισιού ήταν αλλαζόνες και σκληροί σε κάθε καινούργιο συγγραφέα και η μεταφυσική που δεν ήταν στη μόδα, δεν παρουσίαζε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για έκδοση σχετικού βιβλίου. Μίλησα στον Diderot για τον  Condillac. Ο Diderot υποχρέωσε κατά κάποιον τρόπο τον Durand να εκδώσει το χειρόγραφο του Abbé. Έτσι αυτός ο μεγάλος μεταφυσικός είδε δημοσιευμένο το πρώτο βιβλίο του και πήρε 100 εσκούδα, τα οποία δεν θα είχε χωρίς την δική μου παρέμβαση».

^[16] Correspondance  littéraire, philosophique et critique par GRIMM, DEDEROT, RAYNAL ETC, NOTICES, NOTES, TABLE GENERALE PAR MAURICE TOURNEUX, TOME SIXIEME, PARIS, GARNIER FRERES, LIBRAIRES-EDITEURS , 6, RUE DES SAINTS-PERES, 1878, KRAUS REPRINT, Nendeln/Liechtenstein, 1968, p.229