Η ιδέα για τη
δημιουργία ενός λεξικού γεννήθηκε στο Πόστνταμ, στην αυλή του Φρειδερίκου του
Μεγάλου της Πρωσίας, στις 28 Σεπτεμβρίου 1752, κατά τη διάρκεια ενός βασιλικού
δείπνου.
Ο Voltaire βρισκόταν τότε στην
Αυστρία προσκεκλημένος του Βασιλιά, ο οποίος και υποσχέθηκε να τον βοηθήσει.
Από την επομένη του δείπνου ο φιλόσοφος άρχισε να συντάσσει τα πρώτα λήμματα : Abraham, Ame, Athéïsme, Baptême, Julie, Moïse, και
σε μερικές εβδομάδες τα ολοκληρώνει. Ο Φρειδερίκος αλλάζει γνώμη, οι σχέσεις
του με τον Voltaire οξύνονται και οδηγούν στη ρήξη. Η πρώτη έκδοση του λεξικού
πραγματοποιείται τον Ιούνιο του 1764 με τον τίτλο Dictionnaire Philosophique Portatif. Είναι ανώνυμη, έχει 344 σελίδες και 73 άρθρα
και εκδίδεται στη Γενεύη από τον Gabriel Grasset. Οι εκδόσεις που ακολούθησαν
εμπλουτίσθηκαν με νέα άρθρα και τυπώθηκαν σε δύο τόμους. Με το έργο του αυτό ο
Voltaire εκφράζει τις ολοκληρωμένες απόψεις του για τη χριστιανοσύνη, τον Θεό, την
ηθική και άλλα θέματα.
Στο λήμμα «ψυχή» ο φιλόσοφος δηλώνει
από την αρχή άγνοια του ορισμού της λέξης και συμφωνεί με τον όρο που έχει
δοθεί ότι ψυχή είναι ό,τι δίνει ζωή. Στις εκδόσεις του Dictionnaire που
ακολούθησαν ο Voltaire αναλύει και εξετάζει διεξοδικά τις θέσεις άλλων
συγχρόνων του και μη για το θέμα της ψυχής και την προέλευσή της. Η παρουσίαση
που ακολουθεί στηρίζεται στην προβληματική του φιλοσόφου κατά την πρώτη έκδοση
του Dictionnaire.
Ο γάλλος φιλόσοφος ξεκινά με τη θέση
ότι επειδή η ανθρώπινη διάνοια είναι περιορισμένη, το ανθρώπινο γένος δεν θα
καταλήξει στον ορισμό της ψυχής και γράφει ότι κανείς δεν τον βρήκε ούτε θα τον
βρει.[1]
Παρατηρώντας ο φιλόσοφος τα φυτά και την ανάπτυξή τους ονόμασε την ψυχή
βλάστηση ή βλαστική ψυχή, παρατηρώντας την κίνηση των σωμάτων την ονόμασε
δύναμη, παρατηρώντας τον σκύλο ένστικτο και συνδυάζοντας όλες αυτές τις ιδέες
πνεύμα. Όλες όμως, αυτές οι ονομασίες που δόθηκαν προκειμένου να ορίσουν την
ψυχή δεν ικανοποιούν, γιατί ο άνθρωπος δεν γνωρίζει εάν πίσω από το λουλούδι που
ανθίζει, το σώμα που κινείται ή το ζώο υπάρχει πράγματι ένα ον που λέγεται
βλάστηση, δύναμη ή ένστικτο. Ο Voltaire απορρίπτει και τη θέση του Αριστοτέλη :
«Όλα τα ζώα ζουν, άρα υπάρχει μέσα σε αυτά ένα ον, μια ουσιώδης μορφή που είναι
η ζωή.»
Ο φιλόσοφος αναρωτιέται εάν ο
άνθρωπος είναι σίγουρος για το σώμα του. Εάν δηλαδή είναι σίγουρος ότι
περπατάει με τα πόδια του, χωνεύει με το στομάχι του, αισθάνεται με όλο το σώμα
του και σκέφτεται με το κεφάλι του. Ανατρέχει στους αρχαίους για να αναζητήσει
στο συλλογισμό τους την ερμηνεία που εκείνοι δίνουν για την ψυχή : είναι
δυνατόν η ανθρώπινη λογική να διαφωτίσει, έτσι ώστε να δοθεί ένας ορισμός της
ψυχής χωρίς τη βοήθεια της μεταφυσικής ;
Οι πρώτοι φιλόσοφοι Χαλδαίοι και Αιγύπτιοι δέχθηκαν ότι υπάρχει
κάτι μέσα μας που παράγει τις σκέψεις μας. Αυτό το κάτι πρέπει να είναι πολύ
ουσιώδες. Είναι πνοή, φωτιά, αιθέρας και αποτελεί την πεμπτουσία, την
ενδελέχεια, την αρμονία. Ο Πλάτωνας είπε ότι είναι το αυτόν και το έτερον, ενώ
ο Επίκουρος και ο Δημόκριτος θεώρησαν ότι τα άτομα παράγουν τις σκέψεις μας.
Όμως, η ψυχή είναι όντως ένα άυλο ον ; Μια μερίδα σοφών απαντούν αρνητικά και
διακηρύττουν ότι η φύση της είναι η σκέψη. Στην ερώτηση πώς το ξέρουν αυτό,
απαντούν από το γεγονός ότι σκέφτεται. Στον ισχυρισμό αυτόν ο Voltaire
ανταπαντά ότι κάνουν λάθος όπως και ο Επίκουρος, γιατί η φύση της πέτρας είναι
η πτώση της. Η πέτρα δεν έχει ψυχή. Ποιος ή τι όμως, την κάνει να πέφτει ; Η
ύλη δεν έχει ψυχή, διαθέτει ιδιότητες που δεν είναι υλικές ή διαιρετέες. Η
βαρύτητα είναι μία από αυτές και ο Θεός της έδωσε αυτή την ιδιότητα.
Το ερώτημα επανέρχεται : τι είναι
ψυχή ; Ο άνθρωπος δέχθηκε από μιαν άλλη δύναμη τη δυνατότητα αίσθησης και
σκέψης. Η δύναμη της αίσθησης και της σκέψης είναι ίδια με αυτήν της χώνευσης
και του βαδίσματος ; Οι Έλληνες κατέληξαν στο σθμπέρασμα ότι η σκέψη δεν
εξαρτάται από τα όργανα του σώματός μας και ότι αυτά τα όργανα έχουν μιαν
αντίστοιχη ψυχή, η οποία είναι διαφορετική από αυτή των σκέψεων, είναι ουσιώδης
και την ονόμασαν νου. Αυτή η ψυχή, αυτός ο νους επιμελείται την άλλη ψυχή, αυτή του
σώματός μας, δίνει την εντολή κίνησης των χεριών, αλλά δεν έχει τον έλεγχο των οργάνων
του σώματος, τα οποία κινούνται μόνα τους. Άρα, δεν υπάρχει ψυχή των οργάνων
του σώματος, υπάρχει μόνο ο νους και
αυτή η ψυχή γίνεται κατανοητή με την πίστη. Ο άνθρωπος γεννιέται, ζει, ενεργεί,
σκέφτεται, ξυπνά, κοιμάται, χωρίς να ξέρει πώς. Ο Θεός έδωσε την ικανότητα της
σκέψης, όπως και όλα τα υπόλοιπα. Η θεία πρόνοια είναι εκείνη που έμαθε στον
άνθρωπο ότι φέρει μιαν άυλη και αθάνατη ψυχή.
Υπάρχουν θεωρίες που κηρύττουν ότι η
ψυχή του ανθρώπου είναι από την ίδια ουσία με τον Θεό, άλλες ότι είναι μέρος
του όλου. Μια τρίτη ότι δημιουργήθηκε από την αιωνιότητα, μια τέταρτη ότι έγινε
και όχι δημιουργήθηκε. Άλλες πάλι βεβαιώνουν ότι ο Θεός την σχηματίζει ανάλογα
με τις ανάγκες.
Ο Άγιος Θωμάς λέει ότι η ψυχή είναι
μια μορφή subsistante
per se, ότι είναι όλη μέσα στο όλον και ότι η ουσία της διαφέρει από τη δύναμή της,
ότι η μνήμη πνευματικών θεμάτων είναι πνευματική, η μνήμη του σώματος είναι
σωματική και η ψυχή της λογικής είναι μια μορφή «άυλη ως προς τις λειτουργίες
και υλική ως προς το ον».
Στον Δεκάλογο, το Λευιτικό και
το Δευτερονόμιο που αποτελούν νόμους
που ο Θεός έδωσε στον περιούσιο λαό του, δεν υπάρχει ούτε μία αναφορά στην
αθανασία της ψυχής. Όλα όσα ο Μωυσής είπε στους Εβραίους αναφέρονταν σε
συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα. Δεν ανέφερε ποτέ ανταμοιβές ή τιμωρίες σε μιαν
άλλη ζωή, ή για την αθανασία της ψυχής, αν και ορισμένοι μελετητές πιστεύουν
ότι ο Μωυσής είχε ενημερωθεί από τον Θεό τόσο για την αθανασία της ψυχής, όσο
και για την μελλοντική ζωή. Αντίθετα, με
τους νόμους του περιορίζεται να ορίσει την τιμωρία ή την ανταμοιβή στον παρόντα
χρόνο.
Ο Locke και πριν από αυτόν ο Gassendi και με αυτούς πολλοί
άλλοι δέχθηκαν ότι ο Θεός έδωσε στον άνθρωπο τη νόηση για να πορεύεται και όχι
για να εξετάζει την ουσία των πραγμάτων που εκείνος δημιούργησε. Παρά τον
θόρυβο που ξέσπασε από εχθρούς της λογικής αυτής, ο Voltaire υπερασπίζεται τη
θέση αυτή και διακηρύττει ότι δεν ξέρουμε τίποτε από τα μυστικά του Δημιουργού.
Η φύση και ο προορισμός της ψυχής είναι μόνο αποκάλυψη. Όσο για τη φιλοσοφία,
αυτή συνεχίζει τον ρόλο της εν ειρήνη, ρόλος που είναι η βοήθεια και η
συμμετοχή στη διαφώτιση του ανθρώπου.
Στο άρθρο αυτό, όπως και σε όλα τα
άλλα του Dictionnaire Philosophique, ο Voltaire ακολούθησε
την παράδοση των Bayle,
Diderot και
d’Alembert. Απλοποίησε τον φιλοσοφικό
στοχασμό και έδωσε με αντικειμενικότητα την εξέλιξη της σκέψης σε λήμματα που
αποτελούσαν μέρος του προβληματισμού των φιλοσόφων από την αρχαιότητα μέχρι την
εποχή του. Έτσι στο λήμμα «ψυχή» σε αντίθεση με άλλα στα οποία καταδικάζει την
αδικία, τον φανατισμό και την έλλειψη ανεκτικότητας, υποστηρίζει ότι η ψυχή
είναι άυλη και αθάνατη και τάσσεται υπέρ των θέσεων και της πίστης της
χριστιανικής θρησκείας.
Σοφία
Μωραΐτη, δρ φ.
[1] « …personne n’a trouvé ni ne trouvera. »Voltaire, Dictionnaire Philosophique, Edition de
Etiemble, Garnier, France, 1969
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου